آنکارا و تهران علاوه بر انتقاد خود از فقدان رهبری آمریکا در فشار به اسرائیل برای آتش بس، نگران این امر هستند که حضور قوی آمریکا در خاورمیانه به منافع منطقه‌ای آنها آسیب برساند. از همین روی جنگ غزه، بسته به طول آن، ممکن است با توجه به انتقادات مشترک ترکیه و ایران به نظم منطقه‌ای و جهانی به رهبری واشنگتن، به رفع اختلافات بین ترکیه و ایران کمک کند.
از سال ۲۰۲۰، دولت ترکیه محتاط بوده و از اسلامگرایان عرب از جمله حماس فاصله گرفته است تا به بهبود روابط خود با کشورهای عربی از جمله مصر، عربستان سعودی و امارات متحده عربی و همچنین با اسرائیل کمک کند
روابط نزدیک ترکیه و ایران با جنبش حماس
آنکارا و تهران هر دو با حماس روابط خوب اما با ماهیت متفاوتی دارند. برخلاف متحدان غربی خود، ترکیه حماس را یک سازمان تروریستی نمی‌داند. رجب طیب اردوغان، رئیس‌جمهور ترکیه در سال ۲۰۱۸ آن را بخشی از مقاومت فلسطین توصیف کرد که از «میهن فلسطین در برابر یک نیروی اشغالگر دفاع می‌کند». آنکارا حمایت از حماس را بخشی از سیاست خود در دفاع از آرمان فلسطین می‌داند و این سیاست در راستای جاه طلبی‌های رهبری حزب عدالت و توسعه برای ارتقای نفوذ خود و میانجیگری برای صلح است. برای این منظور، آنکارا پناهگاه امنی فراهم کرده و سخاوتمندانه از سازمان‌های فعال در ترکیه حمایت می‌کند. با این حال، از سال ۲۰۲۰، دولت ترکیه محتاط بوده و از اسلامگرایان عرب از جمله حماس فاصله گرفته است تا به بهبود روابط خود با کشورهای عربی از جمله مصر، عربستان سعودی و امارات متحده عربی و همچنین با اسرائیل کمک کند.
در همین چارچوب، ایران از حماس حمایت همه‌جانبه می‌کند. تهران نیز در تلاش است تا از تغییر شرایط منطقه و احساسات ضد اسرائیلی در جهان اسلام که ناشی از حمله بی‌رویه و بی‌رحمانه اسرائیل به غزه پس از حملات ۷ اکتبر است، استفاده کند. حسین امیرعبداللهیان، وزیر امور خارجه ایران در ۲۶ اکتبر در حضور غیرمنتظره خود در مجمع عمومی سازمان ملل متحد، آمادگی ایران را همراه با ترکیه و قطر برای ایفای نقش در آزادی گروگان‌های غیرنظامی توسط حماس را اعلام کرد.
تمایل مشترک برای تغییر نظام بین المللی فعلی
آنکارا و تهران بر روی مفروضات عملی خود در مورد تغییر نظم جهانی توافق دارند. نخبگان حاکم ترکیه بر این باورند که غرب فاقد تفکر استراتژیک است و در مواجهه با مسائل مختلف از جمله روابط با چین، مهاجرت و تروریسم و تغییر مسیر اقتصادی از غرب به شرق رویکرد دیگری را اتخاذ کرده است از سایر نقاط جهان جدا شده است. همچنین، اظهارات اخیر مقامات ارشد ایران نشان می‌دهد که آنها از کاهش نقش واشنگتن و نفوذ جهانی آگاه هستند و پیش‌بینی می‌کنند که تغییر به سمت نظم جهانی چند قطبی و غیرغربی در سالهای آینده سرعت می‌گیرد.
جمهوری اسلامی مدت‌هاست که خواستار دور شدن از ساختارهای بین‌المللی تحت سلطه غرب بوده است و ایران چشم‌انداز بین‌المللی کنونی را فرصتی برای تقویت روابط با قدرت‌های نوظهور می‌بیند که مشارکت راهبردی با چین و عضویت این کشور در سازمان همکاری شانگهای و بریکس گویای آن است
نه تنها آنکارا و تهران بر سر این فرضیه‌ها توافق دارند، بلکه هم حزب عدالت و توسعه و هم رهبران ایران روی انسجام نهادهای غربی و توانایی آنها برای بقاء شرط بندی می‌کنند و ترکیه این را از جنبه‌هایی مانند انتقاد از ساختار شورای امنیت سازمان ملل متحد با شعار «جهان بزرگتر از پنج است» با اشاره به پنج عضو دائمی آن بیان می‌کند. همچنین خواستار وجود یک نظام بین‌المللی است که با همه کشورها یکسان رفتار و در این راستا، مراودات خود را با سازمان‌های اقتصادی بین‌المللی غیرغربی مانند سازمان همکاری شانگهای به رهبری چین تشدید می‌کند و ترتیبات چندجانبه خود را مانند فرمول آستانه در کنار روسیه و ایران تشکیل می‌دهد.
در عین حال، جمهوری اسلامی مدت‌هاست که خواستار دور شدن از ساختارهای بین‌المللی تحت سلطه غرب بوده است و ایران چشم‌انداز بین‌المللی کنونی را فرصتی برای تقویت روابط با قدرت‌های نوظهور می‌بیند که مشارکت راهبردی با چین و عضویت این کشور در سازمان همکاری شانگهای و بریکس گویای آن است.
در جهت تقویت همکاری با روسیه و چین
به نظر می‌رسد که برای آنکارا و تهران حوادث ۷ اکتبر فرصتی برای تقویت محور تقابل با ایالات متحده آمریکا در منطقه به ویژه پس از درهم شکستن اسطوره شکست ناپذیری ارتش و سرویس‌های اطلاعاتی اسرائیل ایجاد کرده است.
همچنین، تلاش‌های دولت ایالات متحده برای بازگرداندن نظم منطقه‌ای با تسهیل عادی سازی مختل شد. در این زمینه، بسیاری در جنوب جهانی از حمایت آشکار و عمدتا بی‌قید و شرط ارائه شده توسط ایالات متحده آمریکا و اتحادیه اروپا از اسرائیل ناامید شده‌اند.
بنابراین، این امر زمینه را برای متحد کردن تلاش‌های نیروهای مخالف این وضعیت در منطقه فراهم می‌کند. رهبران حماس در ۲۶ اکتبر از مسکو بازدید کردند و هاکان فیدان، وزیر امور خارجه ترکیه بر اهمیت اتخاذ یک موضع واحد بین چین و روسیه به عنوان اعضای شورای امنیت سازمان ملل متحد در جهت راه حل مسالمت آمیز برای مناقشه اسرائیل و فلسطین تاکید کرد.
محدودیت‌های ساختاری
باوجود تمام این تلاش‌های قبلی آنکارا و تهران، ترکیه همچنان عضو سازمان پیمان آتلانتیک شمالی (ناتو) است و در بحبوحه تمام اتفاقاتی که در غزه می‌افتد، اردوغان عضویت سوئد در این سازمان را تایید کرد و پیش‌نویس قانون را به پارلمان ترکیه برای تصویب فرستاد. اگرچه ترکیه عضوی از ساختار امنیتی غرب است، اما به آن اجازه می‌دهد انعطاف پذیرتر باشد. عضویت این کشور در ناتو، آنکارا را قادر می‌سازد تا به آنچه توازن بین متحدان غربی خود و روسیه خوانده می‌شود، دست یابد. در واقع، برخلاف ایران، موضع ترکیه تا حدودی از انعطاف برخوردار است.
آنکارا همچنین متحدان تهران در سوریه و عراق را تهدیدی بالقوه برای خود می‌داند. اما تا زمانی که جنگ در غزه ادامه دارد، تهدید مشترک برای آنکارا و تهران ناشی از بازگشت ایالات متحده به خاورمیانه ممکن است و به همین دلیل رقابت بین تهران و آنکارا نادیده گرفته می‌شود و از درگیری احتمالی بین سیاست‌های بلند پروازانه منطقه‌ای آنها جلوگیری می‌کند. در واقع، هر دو طرف می‌خواهند با استفاده از وضعیت انتقالی سیاست‌های جهانی غرب در پس‌زمینه جنگ‌های اوکراین و غزه، همسایگی مشترک خود را تحکیم بخشند. البته پس از حاکم شدن یک رژیم جهانی جدید، رقابت بین آنها برای نفوذ منطقه‌ای دوباره ظهور خواهد کرد.
آنکارا همچنین متحدان تهران در سوریه و عراق را تهدیدی بالقوه برای خود می‌داند. اما تا زمانی که جنگ در غزه ادامه دارد، تهدید مشترک برای آنکارا و تهران ناشی از بازگشت ایالات متحده به خاورمیانه ممکن است و به همین دلیل رقابت بین تهران و آنکارا نادیده گرفته می‌شود
در مجموع، می‌توان گفت که منافع ایران و ترکیه به ویژه در جبهه مقابل اقدامات اسرائیل در قبال حماس و در مخالفت با تداوم نظم منطقه‌ای به رهبری ایالات متحده آمریکا تا حد زیادی با هم سازگار است. با این حال، رقابت تاریخی آنها برای تسلط استراتژیک در مناطقی مانند عراق و سوریه، همراه با الگوهای مخالفت با سیاست‌های غربی که توسط حزب عدالت و توسعه و ایران در صحنه جهانی حمایت می‌شود، نشان می‌دهد که هرگونه اتحاد در حال ظهور بین آنها در بلندمدت احتمالا آسیب پذیر باقی بماند.
براساس داده‌های گمرک ایران، در ۱۰ سال اخیر روند تجارت ایران و ترکیه سینوسی بوده است. به طور که در سال ۲۰۲۰ مبادلات دو کشور به پایین‌ترین سطح خود در یک دهه اخیر رسیده است. درحالی که در سال ۲۰۱۲ که حجم مبادلات دو کشور حدود ۲۲ میلیارد دلار بود، دو کشور تصمیم گرفتند تا هدف گذاری سالانه تجارت را تا حدود ۳۰ میلیارد دلار افزایش دهند. اما حرکت سینوسی متوقف نشد.
مطابق با آمار گمرک ترکیه کل مبادلات تجاری ایران و ترکیه در سال ۲۰۲۲ حدود ۵.۴ میلیارد دلار بوده که حدود ۳ میلیارد دلار آن متعلق به صادرات بوده و ۲.۴ میلیارد دلار آن را نیز واردات تشکیل می دهد.
در ۱۲ سال منتهی به سال ۲۰۲۲ تراز تجاری بین دو کشور، به جز دو سال ۲۰۱۶ و ۲۰۲۰ به نفع ایران بوده است. داده های گمرک ایران هم نشان می‌دهد، حجم تجارت ایران و ترکیه در هفت ماهه ابتدایی سالهای ۱۴۰۰ تا ۱۴۰۲ تقریبا ثابت بوده است. طبق این آمارها حجم تجارت خارجی هفت‌ماهه ایران با این کشور در سال جاری به ۶.۵ میلیارد دلار رسیده است.
نظر شما