بازار؛ گروه بین الملل: ترکمنستان کشوری در آسیای میانه و همسایه شمالی ایران است که روابط سیاسی و تجاری آن با تهران در طول سالهای مختلف به‌رغم توسعه پایدار از نوسانات منفی نیز برخودار بوده است. ایران یکی از اولین کشورهایی بود که در پی فروپاشی شوروی و تشکیل کشور مستقل ترکمنستان در سال ۱۳۷۴ اقدام به تأسیس سفارتخانه در این کشور کرده و تقریباً در همان سال نیز عضویت ترکمنستان در سازمان همکاری‌های اقتصادی (ECO) را پذیرفت.
ترکمنستان بیشترین وابستگی را به درآمد صادراتی حاصل از نفت و گاز دارد. تک‌محصولی بودن در اقتصاد، موجب شده است در سالهای اخیر اصلی‌ترین سیاست دولت در راستای ایجاد تنوع در اقتصاد و استفاده از درآمد حاصل از صنعت نفت و گاز برای توسعه زیرساخت‌های صنعتی و اقتصادی بخش‌های دیگر، حرکت کند. ترکمنستان پنجمین کشور مالک ذخایر تأییدشده گاز طبیعی در جهان و در زمره ۱۰ کشور بزرگ تولیدکننده پنبه در جهان است و سالانه حجم قابل توجهی پنبه به بازار مصرف عرضه می‌کند.
عشق آباد به منظور توسعه مسیرهای کریدوری و خطوط نفت و گاز همواره وابسته به کشورهای همسایه و پیرامون خود باشد و بر این اساس سیاست خارجی این کشور بر مدار بی‌طرفی مثبت می‌چرخد. در همین راستا، ایران و ترکمنستان از سالیان دور با یکدیگر مرودات سیاسی آرامی داشته اند، هرچند که موضوعاتی مانند همه گیری بحران کرونا و اختلافات گازی در برخی برهه های زمانی بر تجارت میان دو کشور سایه افکند که البته طی دو سال گذشته تاکنون مدار تعاملات تجاری میان این دو همسایه وارد روند رو به رشدی شده است.
اخیرا نیز سردار بردی‌محمداف رئیس جمهور ترکمنستان در پیامی به شرکت‌کنندگان نمایشگاه تخصصی کالاهای ایران با نام «پروژه ایرانی»که در ترکمنستان برگزار شده است خواستار افزایش تجارت دوجانبه با جمهوری اسلامی شده است. وی در خرداد سال گذشته به ایران سفر کرده بود و دو طرف ۹ سند همکاری در حوزه های علمی، سرمایه گذاری، حمل و نقل و ترانزیت امضا کردند.
سوآپ گازی حلقه طلایی در زنجیره مناسبات ایران و ترکمنستان
یکی از مهم ترین حلقه های زنجیره تعاملات اقتصادی میان تهران و عشق آباد در آذر ماه ۱۴۰۰ به واسطه قرارداد سوآپ گازی ترکمنستان به آذربایجان از مسیر ایران شکل گرفت که پس از یک وقفه ۵ ساله به امضا رسید. بر اساس این قرارداد حدود ۱.۵ تا ۲ میلیارد متر مکعب گاز ترکمنستان از مسیر ایران به آذربایجان منتقل می شود و ایران بخشی از این گاز را به عنوان حق ترانزیت یا سوآپ فی برمی دارد. نکته بسیار مهم در این قرارداد، عدم نیاز به مبادلات مالی برای اجرای آن است که باعث می شود اجرای قرارداد بسیار روان و بدون مشکل انجام شود.
قرارداد سوآپ گاز میان ایران، آذربایجان و ترکمنستان از یک سو به پایدارتر شدن شبکه گاز شمال شرق ایران کمک زیادی می کند و از سوی دیگر مسیر ایران را در تبدیل به هاب انرژی منطقه هموارتر می کند
این قرارداد سوآپ گاز از یک سو به پایدارتر شدن شبکه گاز شمال شرق ایران کمک زیادی می کند و از سوی دیگر مسیر ایران را در تبدیل به هاب انرژی منطقه هموارتر می کند. علاوه بر این، برخی کارشناسان هم بر این باورند که احیای این قرارداد پس از پنج سال وقفه و دو برابر شدن مقدار گاز ترانزیتی آن در کمتر از چند ماه، در واقع باز کردن مسیر مسدود شده دیپلماسی انرژی است و امکان انعقاد قراردادهای مشابه با دیگر کشورهای منطقه را فراهم تر می‌کند.
به تازگی نیز مجید چگنی، مدیرعامل شرکت ملی گاز گفته است: با تسویه بدهی ترکمنستان در سه قسط، حجم سوآپ گاز از این کشور را از روزانه ۴.۵ به ۸ میلیون متر مکعب رسیده است.
تست واردات ۱۰ میلیون متر مکعب گاز ترکمنستان نیز با موفقیت انجام شده است. ایران سواپ را از ۴.۵ میلیون متر مکعب در روز آغاز کرد و به ۸ میلیون متر مکعب افزایش داده و این موضوع کماکان ادامه دارد. هرچند زمستان گذشته به دلیل برودت هوا در ترکمنستان به مدت چند روز گاز وارداتی برای ایران قطع شد، اما با بازگشت شرایط جوی به حالت نرمال، ترکمنستان صادرات گاز به ایران را از سر گرفت.
منافع متقابل لجستیکی و ترانزیتی ایران و ترکمنستان و نقش پررنک بندر چابهار
کوتاه بودن مسیر ترانزیتی زمینی بین ایران و ازبکستان از طریق ترکمنستان از جمله مزیت های حمل و نقلی جمهوری اسلامی ایران در آسیای میانه است که حتی با وجود تعرفه‌های گمرکی بالا بین دو کشور، صادرات جمهوری اسلامی ایران به ازبکستان را به لحاظ اقتصادی توجیه می‌نماید. ترکمنستان دروازه ورودی ایران به آسیای میانه به شمار می رود و در حال حاضر ایران از طریق چهار معبر مرزی مشترک لطف آباد، اینچه برون، باجگیران و سرخس اقدام به صادرات کالا به قزاقستان، تاجیکستان، ازبکستان و قرقیزستان می کند.
ظرفیت و منابع عظیم نفت و گاز ترکمنستان به دلیل نبود گزینه‌های صادراتی محدود شده است. ایران به عنوان یکی از همسایگان این همسایه شمالی، به دلایل جغرافیایی و اقتصادی میتواند سهم مهمی در روند توسعه‌ی همکاری‌های دوجانبه داشته باشد. ترکمنستان دارای پنجمین ذخایر بزرگ گاز طبیعی جهان است، اما تلاش چندانی برای یافتن راه‌هایی برای صادرات این منبع فراوان به جهان خارج انجام نداده است. برای سال‌ها روسیه بازار اصلی صادرات آن بوده است. اما این موضوع حدود یک دهه پیش تغییر کرد، زیرا چین پس از ساخت یک سیستم خط لوله بزرگ با بودجه پکن به مقصد برتر تبدیل شد. در سالهای اخیر گاز این کشور به ایران و ازبکستان نیز صادر شده است. طی سال های گذشته دولت ترکمنستان مایل به جستجوی بازارهای جدید برای گاز طبیعی خود و جذب سرمایه گذاری خارجی مورد نیاز برای تقویت بخش انرژی بوده است و به همین سبب مرداد ماه سال جاری با موافقت ایران، روسیه و هند به عنوان سه کشور اصلی بنیان‌گذار کریدور حمل و نقل بین المللی شمال-جنوب، ترکمنستان نیز به این پروژه پیوست.
کریدور کشتیرانی شمال-جنوب مسیری چند وجهی (ریلی، جاده‌ای و دریایی) از سن پترزبورگ به بندر بمبئی هند به طول ۷.۲ هزار کیلومتر است که از ایران می گذرد. این کریدور یک مسیر جایگزین برای مسیر ناوبری دریایی در نظر گرفته میشود که اروپا، کشورهای خلیج فارس و اقیانوس هند را از طریق کانال سوئز به هم متصل می کند و شامل ۳ مسیر ترانزیتی بین المللی شمال به جنوب از طریق دریای خزر با استفاده از راه‌آهن و بنادر و دو راه زمینی غربی و شرقی است. در مقایسه این گذرگاه با مسیر دریایی از طریق کانال سوئز، مسافت بیش از نصف شده است که موجب کاهش زمان و هزینه حمل و نقل می شود.
چندی پیش نیز مهرداد بذرپاش، وزیر راه و شهرسازی از امضای تفاهم‌نامه دالان (کریدور) ازبکستان- ترکمنستان- ایران- ترکیه در دوازدهمین نشست وزرای حمل و نقل کشورهای اکو در تاشکند خبر داد. به همین سبب توافقاتی برای ایجاد کارگروه تکمیل زنجیره ریلی کریدورهای شرق به غرب از چین به قرقیزستان، ازبکستان، ترکمنستان و ایران نیز صورت گرفته است.
بر این اساس یک مسیر ریلی که از چین به قرقیزستان، ازبکستان، ترکمنستان و ایران (تا دریای جنوب) متصل می شود، ایجاد خواهد شد که برای این هدف تکمیل خط ریلی زاهدان-چابهار که ۶۰ درصد آن ساخته شده بسیار حایز اهمیت است.
منطقه آزاد اقتصادی چابهار به عنوان تنها بندر اقیانوسی ایران، کشورهای آسیای میانه از جمله ترکمنستان را به دریای آزاد متصل می کند و آنها را از حفره ژئوپلیتیک و اقتصادی بیرون می کشد
هم چنین بندر چابهار مزیتی برای ترانزیت و صادرات کالاهای کشورهای آسیای میانه از طریق خطوط ریلی متصل به سیستم حمل و نقل ایران را فراهم می کند. منطقه آزاد اقتصادی چابهار به عنوان تنها بندر اقیانوسی ایران، کشورهای آسیای میانه از جمله ترکمنستان را به دریای آزاد متصل می کند و آنها را از حفره ژئوپلیتیک و اقتصادی بیرون می کشد. حتی برخی ملل آسیای مرکزی از جمله قزاقستان و ترکمنستان پیشنهاداتی مبنی بر ساخت و ساز در این منطقه مطرح کرده اند که هدف آن صادرات کالا به نقاط مختلف جهان از طریق این بندر است.
پتانسیل وسیع تهران و عشق آباد برای انتفاع مالی از تعاملات گازی، مبادلات تجاری و سوآپ گازی
ایران بعد از روسیه دومین شریک تجاری ترکمنستان محسوب میشود. ایران و ترکمنستان همکاری‌های اقتصادی خود را در چارچوب کمیسیون مشترک اقتصادی دنبال میکنند و تاکنون ۱۷ دوره کمیسیون مشترک برگزار کرده اند.
می توان مشارکت و هم افزایی در حوزه انرژی را در راس هرم تعاملات اقتصادی دو کشور در نظر گرفت. توان بالای شرکت های فنی-مهندسی ایرانی در خدمات مهندسی و دانش فنی نفت و گاز، همجواری ایران با کشورهای مصرف کننده گاز، دسترسی به آب‌های آزاد و سهولت رساندن نفت و گاز به بازارهای بین المللی و تمایل ترکمنستان به کاهش وابستگی به سیستم انحصاری گاز روسیه همگی می تواند دلایل محکمی برای افزایش تعاملات اقتصادی ایران و ترکمنستان در حوزه انرژی باشد که با انتفاع مالی و استراتژیک دوجانبه همراه است.
افزون بر این، ترکمنستان به سبب ظرفیت عظیم تولید برق و مصرف پایین، میتواند گزینه مناسبی برای سوآپ برق به همسایگان ایران باشد. وزارت انرژی این کشور میزان تولید برق آن را در سال ۲۰۱۹ معادل ۲۲.۵ میلیارد کیلووات ساعت گزارش کرده است. در حال حاضر مقدار صادرات به کشورهای همسایه در این دوره ۳.۲ میلیارد کیلووات ساعت گزارش شده، و ترکمنستان در نظر دارد با توجه به طرح توسعه صنعت برق این کشور، تولید برق خود را تا ۲۷.۴ و ۳۵.۵ میلیارد کیلووات ساعت به ترتیب در سالهای ۲۰۲۵ و ۲۰۳۰ افزایش دهد.
ایران با ایفای نقش واسطه در ارسال مازاد تولید برق ترکمنستان به کشورهای همسایه خود نظیر عراق، افغانستان، ترکیه، آذربایجان و ارمنستان می تواند نقش پررنگی به عنوان هاب انرژی در منطقه داشته باشد
ایران در این میان میتواند نقش واسطه را در صادرات برق ایفا کند و با ارسال مازاد تولید برق ترکمنستان به کشورهای همسایه خود نظیر عراق، افغانستان، ترکیه، آذربایجان و ارمنستان ایفای نقش پررنگب به عنوان هاب انرژی در منطقه داشته باشد.
ایران در حال حاضر حدود ۳۵۰ تا ۴۰۰ مگاوات برق از ترکمنستان وارد می‌کند و قرار است این میزان را به زودی افزایش دهد. میزان واردات سالانه برق ایران از ترکمنستان حدود ۲ میلیارد تا ۲.۵ میلیارد کیلووات ساعت و بر حسب نیاز شبکه است که کمک شایانی به پایداری شبکه در شمال شرق کشور می کند.
افزون بر این، حجم تجارت ایران و ترکمنستان در سال گذشته حدود ۴۹۰ میلیون دلار بوده است که ۴۶۰ میلیون دلار آن صادرات ایران به این کشور است. دو کشور رقم ۳ میلیارد دلاری را برای تجارت دوجانبه هدف گذاری کرده اند.
عمده محصولات صادراتی ایران به این کشور شامل آهن، مصالح و لوازم ساختمانی، مواد لبنی، موادغذایی، مواد پلاستیکی و میوه است و ایران در مقابل پنبه، الیاف پنبه و منسوجات از این کشور وارد کرده است. استان گلستان بزرگترین پایانه صادرات کالا از ایران به ترکمنستان است و سهم ۲۷ درصدی را در اختیار دارد. گلستان با مزیت راه های بین المللی زمینی، دریایی، هوایی و ریلی برای جابجایی بار و مسافر با جمهوری ترکمنستان مرز مشترک دارد و خود نیز بیش از ۷۰۰ هزار شهروند ایرانی ترکمن را در خود جای داده است.
هم چنین نباید فراموش کرد که ترکمنستان در مسیر صنعتی سازی است و این امر یک اتفاق مهم برای ایران به شمار می آید که در حوزه های صادرات خدمات فنی و مهندسی و محصولات مرتبط با حوزه ساخت و ساز همچون فولاد، آهن و مصالح ساختمانی و شیشه حرفی برای گفتن دارد و از ظرفیت قابل توجهی برخوردار است.
ترکمنستان و ایران چهار گذرگاه مرزی شامل سرخس، لطف‌آباد، باجگیران (هر سه در خراسان رضوی) و اینچه برون (گلستان) با یکدیگر دارند و تجارت خود را از مسیرهای ریلی و جاده ای انجام می دهند. روابط اقتصادی ایران و ترکمنستان هر چند در سالهای اخیر بخصوص از سال ۱۳۹۶ به بعد افت پیدا کرده است. در حال حاضر ۵۰ درصد بازار ترکمنستان در دستان روسیه و ترکیه است.
به طور کلی کارشناسان و صادرکنندگان ایرانی نیز معتقدند که در سالهای اخیر با عقبگرد صادراتی ایران به ترکمنستان که روند آن از سال ۱۳۹۶ آغاز شده، باعث شده بخشی از بازار این کشور به دست ترکیه و روسیه بیفتد. البته هر چند با نگاه مثبت دولت سیزدهم به صادرات به کشورهای همسایه و رویکردهای تعاملی با ترکمنستان، تجارت با این کشور جهش‌های اساسی داشته است.
محصولات کشاورزی، فولاد، آهن و مصالح ساختمانی بیشترین محصولات صادراتی ایران به این کشور بوده که عمدتاً جزو مواد اولیه و خام به شمار آمده و از ارزش افزوده بالایی برخودار نیستند و در صورت تمرکز ایران بر صادرات کالاهای دارای ارزش افزوده بالا، می‌توان شاهد دریافت سود اقتصادی بالاتر از رابطه با ترکمنستان بود. افزون بر این، رکود نسبی بازار کشورهای آسیای مرکزی مانند ترکمنستان و کاهش دستیابی این کشور به ارز خارجی در سالهای گذشته یکی دیگر از دلایل افت صادرات ایران به ترکمنستان در سالهای ۲۰۱۷ تا ۲۰۲۰ بوده است. ب
افت روند صادرات و تجارت ایران با ترکمنستان در سال ۱۳۹۶ شروع شد و در این سال صادرات با کاهش منفی ۲۳ درصدی نسبت به سال قبل به ۴۱۸ میلیون دلار رسید و این روند با ادامه سیر نزولی به ۳۵۰ میلیون دلار در سال ۱۳۹۸ رسید. وقوع کرونا در سال ۹۹ به تجارت دو کشور ضربه جدی زد و صادرات ایران به ترکمنستان در این سال به ۱۳۷ میلیون دلار رسید، اما با احیای تجارت در سال رشد ۱۴۴ درصد در صادرات ایران به این کشور مشاهده شد و این رقم به ۳۳۵ میلیون دلار رسید.
جمع بندی
دست یابی گسترده تر به بازارهای ترکمنستان مستلزم جلوگیری از صادرات مواد خام اولیه و به نوعی گنجاندن محصولاتی با ارزش افزوده بالاتر است تا بدین ترتیب علاوه بر خروج منابع و مواد اولیه از کشور به نوعی با ارائه محصولات ممتاز و فرآوری شده با کشورهایی چون ترکیه در بازارهای ترکمنستان رقابت کرد که حجم صادرات آن به عشق آباد در شرایط فعلی بیش از دو برابر ایران است.
هم چنین موقعیت ژئواستراتژیک ایران، روابط بی تنش و نزدیک آن با عشق آباد و همسایگی ایران با ۱۵ کشور موقعیتی ممتاز را برای سوآپ برق و گاز با ترکمنستان پدید می آورد که در صورت بهره گیری علاوه بر تامین نیازهای انرژِی ایران پیوندهای محکم تری میان ایران و کشورهای دریافت کننده این انرژی فراهم می کند.
نظر شما