بازار؛ گروه بین‌الملل: روابط ایران و ترکیه به‌عنوان دو همسایه و رقیب دیرین در طی سالیان فراز و فرودهای متعددی را بر سر موضوعاتی چون سوریه، اسرائیل و قفقاز تجربه کرده است و در واقع مناسبات این دو رقیب منطقه‌ای گاه همسو و مکمل و گاه در تعارض و تقابل با یکدیگر بوده است.
اوج تقابل دو کشور را می‌توان در خصوص سوریه مشاهده کرد، زمانی که اردوغان به امید ایجاد موازنه جدید در منطقه به نفع خود و پیگیری سیاست‌های نوعثمانی‌گرایی‌اش، دست به حمایت سرسختانه از مخالفان حکومت بشار اسد زد و موجب بروز تنش‌هایی میان آنکارا و تهران شد.
اما از سال ۲۰۱۶ و در پی ناکامی این رویکرد تهاجمی در منطقه، اردوغان تصمیم به ایجاد تغییراتی در سیاست خارجی خود نسبت به سوریه گرفت و پس از انجام توافقات چندجانبه میان طرف‌های درگیر و تنش‌زدایی نسبی با روسیه؛ ایران و ترکیه هم پاره‌ای از همکاری‌های دوجانبه را در شمال سوریه آغاز کردند.
البته نقاط اشتراک پررنگی در مناسبات دیپلماتیک دو کشور به چشم می‌خورد، چرا که اردوغان طی دو دهه گذشته پیوسته سعی بر این داشته که ترکیه را کشوری مستقل از غرب و با رویکردهای مستقل نشان دهد. مخالفت ترکیه با سیاست‌های مداخله‌جویانه اروپا به بهانه گسترش دموکراسی، آزادی و حقوق بشر از وجوه اشتراک در سیاست خارجی تهران و آنکارا است که این امر می‌تواند عاملی بالقوه برای نزدیکی فکری و فرهنگی بین دو کشور به حساب آید. مواضع همگون تهران و آنکارا علیه اسرائیل نیز شایان توجه است.
واگرایی در قفقاز
اما در خصوص مساله قفقاز که برای ایران موضوعی امنیتی تلقی می‌شود، باید گفت که کمک‌های نظامی-تسلیحاتی ترکیه به جمهوری‌آذربایجان و حمایت از گروه‌های قوم‌گرای آذربایجان، نه‌تنها دخالت در امور داخلی ایران محسوب می‌شود، بلکه نشان‌دهنده سیاست اردوغان در ایجاد محدودیت برای ایران در منطقه قفقاز جنوبی و استفاده از این امر به عنوان اهرم فشار در مورد مسائل خاورمیانه و ناسیونالیسم کردی است. البته ایران نیز با تقویت رابطه خود با ارمنستان سعی در ایجاد مانعی در برابر سیاست‌های توسعه‌طلبانه ترکیه در این منطقه و همچنین ایجاد فشار متقابل در برابر زیاده‌خواهی ارضی جمهوری آذربایجان داشته است.
منافع اقتصادی ایران و ترکیه بسیار قابل توجه و غیرقابل چشم پوشی است. نقطه اوج این روابط در سال ۲۰۱۵ و کاهش تعرفه گمرکی بین ایران و ترکیه در پی امضای توافق تجارت ترجیحی میان دو طرف بود. افزون بر این رویکرد، دولت اردوغان برای کمک به ایران برای دور زدن تحریم‌ها (در ازای دریافت پورسانت و عمدتا از طریق هالک بانک)، کمک حائز اهمیتی برای ایران در شرایط تحریم‌های اقتصادی بود
اما با وجود این تقابل‌ها و تضادها منافع اقتصادی دو کشور بسیار قابل توجه و غیرقابل چشم پوشی است. نقطه اوج این روابط در سال ۲۰۱۵ و کاهش تعرفه گمرکی بین ایران و ترکیه در پی امضای توافق تجارت ترجیحی میان دو طرف بود. افزون بر این رویکرد، دولت اردوغان برای کمک به ایران برای دور زدن تحریم‌ها (در ازای دریافت پورسانت و عمدتا از طریق هالک بانک)، کمک حائز اهمیتی برای ایران در شرایط تحریم‌های اقتصادی بود. حتی واشنگتن در آن زمان مدعی شد که به سبب اقدامات هالک بانک برای دور زدن تحریم‌ها علیه ایران در بازه زمانی ۲۰۱۲ تا ۲۰۱۶ تحریم‌هایی را علیه این بانک اعمال خواهد کرد.
البته ایران نیز متقابلا از کمک به اردوغان در دوران قدرتش کوتاهی نکرد و گفته می شود در سال ۲۰۱۶ پس از ناکامی یک هواپیمای اف۱۶ در سرنگونی هواپیمای حامل اردوغان ، وی شخصا به کادر پروازی دستور حرکت به سمت آسمان ایران را صادر می کند.
به هر ترتیب اردوغان در آن زمان هیچ متحد قابل اتکایی به جز ایران در اختیار نداشت و بنابر ادعای منابع خبری در همان زمان، هواپیمای حامل وی با عبور از منطقه مرزی وارد حریم هوایی ایران شده و تحت اسکورت جنگنده های نیروی هوایی ارتش ایران قرار می گیرد. پس از کنترل مجدد اوضاع توسط نیروهای حامی اردوغان و بازپس گیری فرودگاه بین المللی استانبول از کودتاچیان هواپیمای حامل رئیس جمهور ترکیه با بازگشت به حریم هوایی ترکیه وارد فرودگاه استانبول می شود.
ترکیه طی سالهای اخیر اقدامات شیطنت‌آمیزی در خصوص محدودیت ترانزیت کالا از سوی ایران، انتقال انرژی ایران و تلاش برای حذف ایران از خطوط انتقال انرژی (از طریق اجرای طرح کریدور میانی ترانس خزر و راه اندازی کریدور زنگزور) صورت داده است
البته این همسایه شمال غربی ایران طی سالهای اخیر اقدامات شیطنت‌آمیزی در خصوص محدودیت ترانزیت کالا از سوی ایران، انتقال انرژی ایران و تلاش برای حذف ایران از خطوط انتقال انرژی (از طریق اجرای طرح کریدور میانی ترانس خزر و راه اندازی کریدور زنگزور) صورت داده است.
به عنوان مثال، اردوغان چندین مرتبه با طرح ادعاهای عجیب در خصوص کریدور جعلی زنگزر سعی در تشدید تنش در روابط ایران و جمهوری آذربایجان داشته است و هدف ترکیه از این اقدام اقناع آذربایجان برای عدم پذیرش حاکمیت ارمنستان بر گذرگاه زنگزور است.
در همین رابطه اردوغان مدعی شده بود: «مسئله ما درباره موضوع بازگشایی این کریدور و ارتباط نخجوان با جمهوری‌آذربایجان از این مسیر، ارمنستان نیست، بلکه مشکل ما در این زمینه با ایران است و رویکرد ایران در این باره، جمهوری‌آذربایجان و ترکیه را ناراحت کرده‌است».
اظهارات اردوغان درباره مسئله بودن کریدور زنگزور با ایران در حالی است که مسئولان ارمنستانی بارها مخالفت خود را با آن اعلام کرده‌اند.در واقع ایجاد این کریدور ادعایی باعث قطع دائم ارتباط مرزهای ایران و ارمنستان می‌شود و به باکو دسترسی بلامانع به جمهوری خودمختار نخجوان را خواهد داد.
گذرگاهی که به زنگزور موسوم شده در استان سیونیک و در تمامیت ارضی ارمنستان واقع است و بنا به موازین بین المللی، ارمنستان حق حاکمیت در این گذرگاه را دارد. ارمنستان و ترکیه سالهاست که به دلیل نسل‌کشی ارامنه توسط دولت عثمانی فاقد روابط رسمی هستند و ارمنستان مجوز ترکیه از گذرگاه باصطلاح زنگزور را صادر نمی‌کند. در نتیجه آنکارا به دنبال خروج حاکمیت این گذرگاه از سلطه ارمنستان است
گذرگاهی که به زنگزور موسوم شده در استان سیونیک و در تمامیت ارضی ارمنستان واقع است و بنا به موازین بین المللی، ارمنستان حق حاکمیت در این گذرگاه را دارد. ارمنستان و ترکیه سالهاست که به دلیل نسل‌کشی ارامنه توسط دولت عثمانی با یکدیگر اختلاف داشته و فاقد روابط رسمی هستند. به همین سبب ارمنستان مجوز ترکیه از گذرگاه باصطلاح زنگزور را صادر نمی‌کند. در نتیجه آنکارا به دنبال خروج حاکمیت این گذرگاه از سلطه ارمنستان و شناخته شدن آن به عنوان یک کریدور بین‌المللی است.
پستی و بلندی روابط اقتصادی و تجاری تهران و آنکارا
افزون بر رقابت‌های منطقه‌ای میان تهران و آنکارا، ترکیه همچنین یکی از رقبای سرسخت ایران در بازارهای صادراتی به خصوص عراق و افغانستان و حوزه کشورهای همسود به استثنای ارمنستان به شمار می آید. سرمایه‌گذاری‌های گسترده در بخش صنعتی و لجستیک ترکیه و هم چنین مدل صادراتی کالاهای این کشور همواره سبب ایجاد رقابتی سخت برای صادرکنندگان ایرانی بوده و در بعضی موارد توانسته بازارها را تحت تأثیر خود قرار دهد. تجربه توسعه اقتصادی ترکیه و سرعت آن و بهره‌گیری این کشور از فرصت‌های اقتصادی بین‌المللی همگی این کشور را به یک رقیب جدی برای ایران در بازارهای صادراتی تبدیل کرده است.
بنا به گفته مهرداد سعادت، رئیس اتاق مشترک ایران و ترکیه در سال ۲۰۲۲ تجارت ترکیه ۳۰۰میلیارد دلار صادرات و ۲۳۵میلیارد دلار واردات داشته است و ایران به راحتی می‌توانسته ۱۵ میلیارد دلار از این میزان را نصیب خود کند اما در این حوزه ناکام مانده است.
این در حالی است که بنا به اظهارات فعالان اقتصادی دلیل موفقیت تجاری و اقتصادی ترکیه در بازارهای جهانی حضور قوی بخش خصوصی این کشور (حضور ۸۵ درصدی) در تجارت جهانی است، درحالی که در ایران بخش دولتی عمده تجارت خارجی و امور اقتصادی را عهده دار است.
اما روابط اقتصادی دو کشور به جز صادرات گاز ایران به این کشور و تبادلات تجاری قرار است زوایای دیگر از جمله تبادل برق را نیز پوشش دهد. مهدی صفری معاون دیپلماسی اقتصادی وزیر امور خارجه ایران که در راس یک هیات بلندمرتبه اقتصادی اخیرا به ترکیه سفر کرده اعلام کرده است: علاوه بر حوزه نفت و گاز و فرآورده های نفتی در زمینه تبادل برق نیز زیرساخت های لازم فراهم شده و در آینده نزدیک شاهد آغاز تبادل جریان برق بین دو کشور خواهیم بود.
قرارداد ۲۵ ساله صادرات گاز ایران به ترکیه در سال ۲۰۲۶ به پایان می رسد و ایران به دنبال دریافت شرایط بهتر در قرارداد جدید است.ایران پیش‌تر آمادگی خود را برای تامین پایدار انرژی ترکیه به صورت صادرات گاز اعلام کرده است و مذاکرات دو طرف برای ادامه انتقال گاز ایران به ترکیه پس از سال ۲۰۲۶ نیز آغاز شده است.
طبق داده‌های موجود در دوسال اخیر بیش از ۶۰ درصد صادرات ایران به ترکیه به گاز طبیعی، اوره و آلومینیوم و شمش روی اختصاص دارد و گاز طبیعی دو سوم صادرات ایران به این کشور را در سال گذشته تشکیل داده است
در واقع عمده صادرات ایران به ترکیه گاز طبیعی است. طبق داده‌های موجود در دوسال اخیر بیش از ۶۰ درصد صادرات ایران به ترکیه به گاز طبیعی، اوره و آلومینیوم و شمش روی اختصاص دارد و گاز طبیعی دو سوم صادرات ایران به این کشور را در سال گذشته تشکیل داده است.
بیشترین میزان تجارت دو کشور مربوط به سال ۲۰۱۱ می‌شود که حدود ۲۲ میلیارد دلار بوده است. از این میزان حدود ۱۲ میلیارد دلار آن صادرات ایران به ترکیه و حدود ۱۰ میلیارد دلار آن واردات ایران از این کشور بوده است. علت بالا بودن تجارت ایران با ترکیه در آن سال، بالا بودن ارزش واردات ایران از ترکیه، در مقایسه با سالهای پیش و پس از آن است.
حجم تجارت دو کشور از سال ۲۰۱۱ به بعد روند سینوسی رو به نزولی را طی کرده و از حدود ۲۲ میلیارد دلار در سال ۲۰۱۱ به رقم ۶.۵ میلیارد دلار در سال ۲۰۲۲ رسید که تحریم‌ها و تنش‌های ارزی در ایران و همه‌گیری ویروس کرونا از علل مهم این روند نزولی بوده است.
در پی امضای برجام روند صادرات ایران به ترکیه کمی قوت گرفت و در سال ۲۰۱۷ به ۵/ ۷ میلیارد دلار رسید. با این حال، با خروج آمریکا از برجام و تشدید تحریم‌ها علیه ایران طی سالهای بعد صادرات ایران به ترکیه به‌شکل بی‌سابقه‌ای کاهش یافت و در نهایت به ۳ میلیارد دلار در سال ۲۰۲۲ رسید و این در حالی است که در جریان سفر اردوغان به ایران در تابستان سال گذشته، دو طرف متعهد به ارتقای روابط تجاری تا ۳۰ میلیارد دلار شدند.
به گفته روح‌الله لطیفی، عضو کمیسیون تجارت خارجی و بین‌الملل خانه صنعت، معدن، تجارت، ترکیه پس از امارات و چین سومین تأمین‌کننده کالا برای ایران است. ترکیه همچنین سومین مقصد صادرات کالاهای ایرانی پس از چین و عراق بوده است.
تغییر نیاز بازار ترکیه در حوزه پتروشیمی و عدم توجه بخش خصوصی ایران به این موضوع موجب فقدان تولید صادراتی مناسب با بازار ترکیه و در نتیجه از دست رفتن این بازار برای ایران شده است
کاهش صادرات ایران به ترکیه عمدتا ناشی از افت فروش محصولاتی چون (سوخت‌های معدنی، روغن‌های معدنی و محصولات حاصل از تقطیر آنها؛ مواد قیری و موم‌های معدنی) بوده است. البته محدودیت سبد و اقلام صادراتی ایران به ترکیه هم‌چنان یکی از بزرگترین مشکلات در تجارت میان دو کشور به شمار می‌آید. تغییر نیاز بازار ترکیه در حوزه پتروشیمی و عدم توجه بخش خصوصی ایران به این موضوع موجب فقدان تولید صادراتی مناسب با بازار ترکیه و در نتیجه از دست رفتن این بازار برای ایران شده است.
افزون بر این افت ظرفیت تولید پاشنه آشیل صادرات ایران در کالاهای مورد نیاز ترکیه در شرایط کنونی است و به رغم امضای توافق نامه تجارت ترجیحی میان دو کشور از سال ۲۰۱۵ حجم اقلام موردنظر در موافقت‌نامه حدود ۵۰۰ الی ۶۰۰ قلم است. درخواست طرف ترک برای صفر شدن تعرفه کالاهایی با ظرفیت صادراتی در ایران یکی از مشکلات این توافق‌نامه است.
نتیجه
ایران و ترکیه فارغ از تنش‌های گاه و بیگاه منطقه‌ای و منفعت طلبی‌های ترکیه منافع اقتصادی مشترک قابل توجهی دارند که یکی از مهم ترین آنها موقعیت ژئواستراتژیک و سرزمینی ویژه دو طرف است، به نحوی که ایران می تواند با اتصال ترکیه به بازار کشورهای خلیج فارس، آسیای میانه و شرق آسیا از موقعیت ژئوپلیتیک ترکیه برای ورود به بازارهای اروپا بهره گیرد.
این در حالی است که ترکیه به دنبال افزایش ارزش تجارت خود با پاکستان به ۵ میلیارد دلار است و ایران به‌عنوان حلقه وصل ترکیه و پاکستان می‌تواند با توسعه گفت‌وگوهای سه‌جانبه، نقش پررنگی ایفا کند.
آنکارا یکی از کنشگران مهم در خاورمیانه، قفقاز، آسیای مرکزی و آفریقا و یکی از اعضای ناتو با اهداف بعضا جنجالی است، اما روابط اقتصادی ایران و ترکیه به حدی به یکدیگر زنجیر شده که به رغم اختلافات در مواضع دو کشور این مناسبات غیرقابل اغماض است، چرا که ترکیه پایگاهی برای صادرات مجدد محصولات ایرانی است که در بحبوحه تحریم‌ها و تنگناها و چالش‌های بانکی و مالی برای ایران بسیار حائز اهمیت است.
نظر شما