پروژه‌های کلان علمی باید از منظر اقتصادی-اجتماعی بررسی شوند

بازار: کتاب «سرمایه گذاری در علم: تحلیل هزینه و فایده اجتماعی زیرساخت های تحقیقاتی» نوشته «ماسیمو فلورو» استاد اقتصاد عمومی در دانشگاه میلان است. این کتاب توسط انتشارات موسسه تکنولوژی ماساچوست آمریکا MIT منتشر شده است.

«ماسیمو فلورو» معتقد است شتاب دهنده های ذرات، کاوشگرهای فضایی و پلتفرمهای ژنتیک همه شرکت های علمی هستند که از طریق شکل جدید زیرساخت تحقیقاتی اداره می شوند، که در آن دانشمندان سراسر کشورها، دانشگاهها، مؤسسات تحقیقاتی و رشته های دانشگاهی همکاری می کنند. چنین پروژه های بزرگ غالباً با بودجه عمومی تأمین می شوند و هیچ راهی پذیرفته شده برای سنجش منافع این سرمایه گذاری ها در جامعه وجود ندارد.

در این کتاب، «ماسیمو فلورو» استفاده از تحلیل هزینه و فایده (CBA) (cost-benefit analysis) را برای ارزیابی تأثیر اقتصادی اجتماعی سرمایه گذاری های عمومی در پروژه های بزرگ و پرهزینه علمی پیشنهاد می کند.

مفهوم اصلی CBA از هر زیرساخت، انجام ارزیابی بین قشر پایدار از تأثیرات رفاه اجتماعی با استفاده از اطلاعات موجود است. فلوریو چارچوب ساده ای برای چنین ارزیابی هایی را در زمینه زیرساخت های تحقیقات توسعه می دهد و سپس تحلیل منظمی از مزایا را از نظر عوامل اجتماعی دخیل ارائه می دهد.

آنچه در ادامه می آید گفتگوی اختصاصی «بازار» با پروفسور «ماسیمو فلورو» استاد اقتصاد عمومی دانشگاه میلان ایتالیا درباره کتاب «سرمایه گذاری در علم: تحلیل هزینه و فایده اجتماعی زیرساختهای تحقیقاتی» است. وی رئیس دانشکده اقتصاد دانشگاه میلان ایتالیا و استاد پیشین مدرسه اقتصاد لندن نیز بوده است و سابقه همکاری با نهادها و سازمانهای بین المللی از جمله OECD را در کارنامه خود دارد. وی همکاری تحقیقاتی و مشورتی با پارلمان اروپا، کمیسیون اروپا، بانک سرمایه گذاری اروپا و بانک جهانی دارد.

سوال اصلی کتاب «سرمایه گذاری در علم: تحلیل هزینه و فایده اجتماعی زیرساختهای تحقیقاتی» چیست؟

سوال این کتاب خیلی ساده است: چگونه ما می‌توانیم تاثیر اقتصادی و اجتماعی را بر زیرساخت‌های تحقیقاتی در مقیاسی بزرگ اندازه‌گیری کنیم؟ ایجاد گسترده دانش علمی به صورت فزاینده‌ای مبتنی بر سرمایه‌گذاری عمومی با مجموعه ارزش‌ها(سرمایه و هزینه) در طیفی از میلیون‌ها دلار یا میلیاردها یورو است. خرج کردن هزینه مالیات دهندگان برای ساخت شتاب‌دهنده‌ها، تلسکوپ‌ها و ماهواره‌ها برای مشاهده زمین، بیودیتاها وقتی که هنوز کاربرد آن‌ها ناشناخته است، پس برای چیست؟

اغلب تصمیم گیران و سیاست سازان نیز متقاعد شده‌اند که بخاطر برخی اهداف استراتژیک ملی، پول را برای این پروژه‌ها و اهداف هزینه کنند. اما اغلب پروژه‌های علمی بزرگ براساس همکاری‌ها و ائتلاف‌های بین‌المللی یا ناشی از حس کنجکاوی و یا مرتبط با اولویت‌های سیاسی غیرعلمی است.

بنابراین استدلال‌ها و مباحث مرتبط با اقدامات علمی باید تا حد امکان با یک ارزیابی کمی از گذشته و در نظر گرفتن مزایا و منافع اجتماعی آتی در برابر هزینه‌ها، کامل و مشخص باشد، حتی اگر برخی از این منافع در حال حاضر ناشناخته باشد.

در حقیقت پارادایم جدیدی از تولید گسترده علم بعد از جنگ جهانی دوم و اغلب در اروپا پدیدار شده که اشاره به برخی اصول از جمله موارد ذیل دارد: حاکمیت از پائین به بالا توسط مجامع علمی، نهادهای حاکمیتی بین‌المللی، انعطاف پذیری دسترسی به طیفی از تحقیقات مختلف در طی زمان و برای عملیاتی کردن آن، در پیش گرفتن مدل علم باز(که منجر به در دسترس گذاشتن علوم به صورت عمومی می‌شود)، بی ارتباطی با سیاست‌های دفاع ملی، بکارگیری بهترین مغزها از نظر ملیت‌شان، شفافیت در حسابرسی و امور مالی و مدیریت اقدامات.

تمرکز در این کتاب نیز بر برآورد کردن مزایا و منافع اقتصادی-اجتماعی چنین پروژه‌های کلانی است مانند CERN سازمان اروپایی تحقیقات هسته‌ای در ژنو سوئیس نیز یک نمونه اولیه می‌باشد. صدها نمونه از این تحقیقات در حال حاضر در سراسر جهان گسترش یافته‌اند. برای مثال چین به جامعه علمی بین‌المللی پیشنهاد داده که میزبان circular particle collider  به مانند Future Circular Collider باشد که در حال حاضر برای تحقیقات مرتبط با انرژی‌های پیشرفته فیزیکی در نیمه دوم قرن بیست و یکم در مرکز CERN تحت بررسی و تحقیق است. هزینه ساخت این برخورد دهنده‌ها بین ۲۰ تا ۳۰ میلیارد دلار تخمین زده شده است و بدون توافقات و ترتیبات بین‌المللی نمی‌توان آن‌ها را ساخت.

فرضیه شما برای پاسخ به این سوال چه بوده است؟ بحث و استدلال اصلی شما چه بوده است؟

فرضیه اصلی و محوری این کتاب این است که چیزهای غیر قابل اندازه گیری  باید خارج از یک چارچوب زیربنایی «تحلیل هزینه و فایده اجتماعی» بررسی شود، در حالی که مطالعات تجربی لازم است تا بر نتایج قابل اندازه‌گیری و پیش بینی پذیر متمرکز باشد.

در حال حاضر هیچ کس نمی‌داند که استفاده آتی از دانشی که هیگس بیسون در سال ۲۰۱۲ در CERN کشف کرد، واقعا وجود دارد؟ هیچ کس نمی‌تواند آن چه را که ما از کشفیات در مریخ یا بوسیله مطالعه ژنوم انواع منقرض شده بدست آورده‌ایم، توضیح دهد یا بیان کند.

شاید ما بعد از صدها سال و یا هیچ وقت چنین چیزهایی را نفهمیم و درک نکنیم. اما در عین حال ساخت و عملیاتی کردن ساختارهای تحقیقاتی عمده تاثیرات قابل توجهی بر ابتکارات و کارایی شرکت‌های درگیر در چنین پروژه‌هایی در ارتباط با تولید علم، در ارتباط با بهره وری علوم، درباره مهارت‌ها و مشاغل فارغ التحصیلان و محققان تازه کار، درباره ابزار تولید شده برای کاربران خدماتی از جمله نرم افزارهای رایگان یا خدمات فرهنگی خواهد داشت. به هر حال می‌توان تمایل شهروندان را برای توجه به علاقه به چنین تحقیقاتی حتی اگر در حال حاضر کاربردی نباشد، سنجید. کتاب نیز راه حل‌های عملی برای اندازه گیری همه این مزایای اجتماعی و اقتصادی از نظر مالی و پولی ارائه می‌دهد.

حتی به طرز شگفت انگیز و تعجب آوری، کتاب این بحث را ارائه می‌کند که برای پروژه‌های علوم بنیادین نیز این مزایای و منافع قابل اندازه‌گیری ممکن است بیشتر از هزینه‌ها باشد، یا در هر موردی ممکن است هزینه اجتماعی خالص را کمتر از هزینه‌های مالی بسازد، چون بخشی از هزینه‌ها به ایجاد منافع اجتماعی می‌انجامد.

ضرورت نگارش این کتاب چه بوده است؟

من بیش از بیست سال است که درگیر تحلیل‌های هزینه-فایده پروژه‌های ساختاری در چنین زمینه‌هایی از جمله حمل و نقل، انرژی، آب، خدمات محیط زیستی، آموزش و... هستم. ارزیابی اقتصادی زیرساخت‌های تحقیقی بوسیله یک تحلیل هزینه-فایده اجتماعی دقیق تا کنون انجام نشده است.

بانک سرمایه گذاری اروپا و بانک توسعه اتحادیه اروپا چند سال پیش فراخوانی را برای طرح دانشگاهی و تیم تحقیقاتی در راستای روش شناسی تحلیل‌های فایده-هزینه در ارتباط با زیرساخت‌های تحقیقاتی آغاز کرد و به همین منظور نیز آن‌ها در حال حاضر میزان قابل توجهی از پروژه‌های علوم و دانش اقتصاد را در اختیار دارند.

در همین رقابت نیز تیم دانشگاه میلان برنده شد و تیمی میان رشته‌ای از اقتصاد، فیزیک، علوم کامپیوتر و آمار را جمع کرد. بعد از آن، ما کمک‌های مالی دیگری از نهادهای مختلف دریافت کردیم، از جمله از کمیسیون اروپا، سرن (CERN)، آژانس فضایی ایتالیا و دیگر نهادها. کتاب نیز بازتاب همین کارهاست و علاقه روز افزون در سراسر جهان را نسبت به ارزیابی تاثیر زیرساخت‌های تحقیقاتی نشان می‌دهد.