تهمینه غمخوار؛ بازار: اتحادیه اقتصادی اوراسیا یک طرح همکاری اقتصادی در مقیاس بزرگ بین چندین کشور شوروی سابق است که هدف آن ایجاد بازاری مشترک مشابه اتحادیه اروپا است و قصد دارد با هماهنگ کردن برنامه‌های اقتصادی، حذف موانع تجاری غیرتعرفه‌ای، و همسویی با قوانین و مقررات پنج عضو خود یعنی روسیه، قزاقستان، بلاروس، ارمنستان و قرقیزستان، این کار را انجام دهد. در میان کشورهای آسیای مرکزی، ازبکستان یک کشور ناظر است، در حالی که نه تاجیکستان و نه ترکمنستان عضو آن نیستند.
اوراسیا همچنین، در حال مذاکره با تعدادی از کشورها از جمله هند، مصر و تایلند برای توافقنامه تجارت آزاد است و چنین قراردادهایی را با ایران و ویتنام امضا کرده است. آمارها نشان می دهد که گردش تجاری این اتحادیه اقتصادی در سال گذشته از ۷۳ میلیارد دلار فراتر رفت و روبل روسیه به عنوان ارز اصلی که ۷۲ درصد از کل پرداخت ها را تشکیل می داد، عمل می کرد.
با این حال، تأثیر اقتصادی اتحادیه بر اقتصاد روسیه ناچیز است و حجم تجارت روسیه با این اتحادیه به طور قابل توجهی کمتر از حجم تجارت آن با سایر نقاط جهان است. در سوی دیگر طیف، کاملاً واضح است که اوراسیا منافع اقتصادی کافی برای قزاقستان، دومین اقتصاد بزرگ اتحادیه را فراهم نکرده است. اگرچه حجم تجارت بین قزاقستان و سایر اعضای اتحادیه اوراسیا از سال ۲۰۱۴ افزایش قابل توجهی نداشته است، اما این کشور بیشتر به صادرات و واردات روسیه وابسته شده است.
در قزاقستان، افزایش نرخ های تعرفه برای اعضای غیر اتحادیه اوراسیا و در عین حال اجازه واردات بدون عوارض از روسیه، منجر به انحراف تجارت و پیامدهای اقتصادی منفی برای این کشور شده است. علاوه بر این، قرقیزستان یکی از بالاترین نسبت های تولید ناخالص داخلی را در جهان دارد و تعداد کارگران مهاجر قرقیزستانی که به روسیه از سال ۲۰۱۴ مهاجرت کرده اند، به میزان قابل توجهی افزایش یافته است. در نتیجه، دولت این کشور نسبت به درخواست‌های روسیه برای پیوستن به اتحادیه اوراسیا حساس‌تر شد و این کار را ظرف یک سال انجام داد. علاوه بر آن، به نظر می رسد تا کنون، ازبکستان از باقی ماندن خارج از این اتحادیه راضی است، اما تاشکند در سال ۲۰۲۱ به عضو ناظر دست یافت.
از طرفی، ذهنیت روسیه در پشت تشکیل این اتحادیه، در نهایت به جای نگرانی های اقتصادی، نگرانی های ژئوپلیتیکی بوده است. ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهور روسیه، با اتحادیه اوراسیا، مسلماً به دنبال بازگرداندن سلطه کشور خود در حوزه نفوذ سنتی مسکو بود که با فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی از دست رفته بود.
بر اساس انگیزه‌های سایر اعضا، اتحادیه اقتصادی اوراسیا از طریق روسیه، یک حمایت سیاسی، انرژی ارزان‌تر و تضمین‌های امنیتی را فراهم کرده است. این موضوع را مداخله روسیه در جنگ دوم قره باغ به نفع ارمنستان، حمایت بی قید و شرط از الکساندر لوکاشنکو در بلاروس و مداخله اخیر سازمان پیمان امنیت جمعی در قزاقستان نشان می دهد.
با این حال، تحریم‌های بین‌المللی اخیر، در واقع اوراسیا را از نظر اقتصادی بسیار بیشتر از هر زمان دیگری برای روسیه سودمند کرده است. به عنوان مثال، قزاقستان برای اجتناب از تحریم ها و واردات محصولات ممنوعه مفید بوده است. بنابراین، روسیه بیش از هر زمان دیگری به این اتحادیه نیاز دارد و تمام تلاش خود را می کند تا این کشورها را در کنار خود نگه دارد.
دقیقاً به همین دلیل است که پس از نشست اتحادیه اوراسیا در ایروان، ارمنستان، در ماه اکتبر، نخست وزیر روسیه بر نیاز به یک بازار واحد نفت، گاز و برق در میان کشورهای عضو به دلیل افزایش قیمت انرژی تاکید کرد در حالی که ایجاد چنین بازار مشترک انرژی به نفع همه اعضا خواهد بود و از شهروندان آنها در برابر افزایش قیمت انرژی محافظت می کند.
پوتین نیز در نشست دو روز گذشته اتحادیه در بیشکک ضمن اشاره به اینکه اختلاف قیمت گاز بین کشورهای اتحادیه اوراسیا و اتحادیه اروپا ۱۰ برابر یا بیشتر است، تاکید کرد: این امر شرایط مناسبی را برای توسعه اقتصادی کشورهای اتحادیه اوراسیا ایجاد می‌کند.
رئیس جمهور روسیه همچنین خواستار رفع موانع تجاری بین کشورهای عضو اتحادیه از جمله روسیه، بلاروس، ارمنستان، قزاقستان و قرقیزستان شد و افزود: اتحادیه اوراسیا طی سال جاری تعدادی تصمیم اساسی با هدف رفع موانع گمرکی و اداری باقی مانده اتخاذ کرد. ما باید به طور مؤثرتری برای رفع این موانع کار کنیم، زیرا در تجارت آزاد بین کشورهای ما نقش دارند.
با این تفاسیر، آیا چنین مشوق هایی قزاقستان و قرقیزستان را در اتحادیه متحد نگه می دارد و ازبکستان را به فکر عضویت کامل ترغیب می کند؟ در حالی که نفوذ سیاسی و نظامی روسیه در حال کاهش است، آیا یک اتحادیه اقتصادی طراحی شده توسط روسیه در تغییر ژئوپلیتیک دوام خواهد آورد؟
پاسخ تا حدی به مواضع منحصربه‌فرد دولتهای آسیای مرکزی و نگاه آنها به مفید بودن سایر سازمان‌های منطقه‌ای تحت تسلط روسیه برمی گردد. به عنوان مثال، در آخرین نشست سازمان همکاری شانگهای، تشدید اختلافات مرزی بین قرقیزستان و تاجیکستان برای پوتین بسیار ناراحت کننده بود، زیرا هر دو کشور عضو سازمان پیمان امنیت جمعی هستند.
در آن زمان، بسیاری در بیشکک مسکو را متهم کردند که علیرغم ناتوانی مسکو در اقدام و آرام کردن درگیری، از امامعلی رحمان، رئیس جمهور تاجیکستان حمایت می کند. در نتیجه، قرقیزستان از شرکت در آخرین مانورهای نظامی سازمان پیمان امنیت جمعی در تاجیکستان خودداری کرد. امتناع از مشارکت نشان دهنده آشکار کاهش نفوذ مسکو در آسیای مرکزی است.
حتی اگر به نظر می رسد که دولت های قرقیزستان و قزاقستان کمتر مایل به دنبال کردن یکپارچگی بیشتر با روسیه هستند و ازبکستان هرگز به اتحادیه اقتصادی اوراسیا نمی پیوندد، روسیه آنقدر قدرتمند است که هیچ رهبر آسیای مرکزی نمی تواند آن را نادیده بگیرد در حالی که ظرفیت کشورهای آسیای مرکزی برای دفع خطرات ژئوپلیتیکی روسیه محدود است و تلاش قریب الوقوع برای جدا شدن از روسیه تقریباً به طور قطع پیامدهای عمیقی خواهد داشت
بسیاری از کارشناسان معتقدند که در نتیجه لفاظی‌های رهبران روسیه و ادعاهای ارضی ضمنی آنها بر شمال قزاقستان، بسیاری از قزاق‌ها با سوء ظن به روسیه نگاه می کنند. حتی پس از مداخله سازمان پیمان امنیت جمعی در قزاقستان در ژانویه ۲۰۲۲، که به عنوان حمایت آشکار روسیه از توکایف تلقی می شود، دولت قزاقستان مخالفت شدیدتری را نسبت به تهاجم روسیه به اوکراین دنبال کرده است.
با این حال، حتی اگر به نظر می رسد که دولت های قرقیزستان و قزاقستان کمتر مایل به دنبال کردن یکپارچگی بیشتر با روسیه هستند و ازبکستان هرگز به اتحادیه اقتصادی اوراسیا نمی پیوندد، روسیه آنقدر قدرتمند است که هیچ رهبر آسیای مرکزی نمی تواند آن را نادیده بگیرد در حالی که ظرفیت کشورهای آسیای مرکزی برای دفع خطرات ژئوپلیتیکی روسیه محدود است و تلاش قریب الوقوع برای جدا شدن از روسیه تقریباً به طور قطع پیامدهای عمیقی خواهد داشت.
در چنین شرایطی، افکار عمومی در کنار تمایل دولتهای آسیای مرکزی برای توجه به روسیه اهمیت دارد. یک نظرسنجی در آسیای مرکزی که در ماه مه و ژوئن گذشته انجام شد نشان داد که ۶۳.۵ درصد از قزاق ها و ۶۰.۸ درصد از مردم قرقیزستان معتقدند که پیوستن به اتحادیه اقتصادی اوراسیا به نفع اقتصاد ملی آنها است.
همچنین، این نظر سنجی نشان می‌دهد که ۸۵.۷ درصد از قرقیزها، ۷۶.۴ درصد ازبک‌ها و ۵۵.۲ درصد از قزاق‌ها نظر مساعدی نسبت به روسیه دارند. با این حال، نکته قابل توجه این است که اکثر مردم این سه کشور آسیای مرکزی فکر می کنند که روسیه به دلیل بهبود روابط اقتصادی آنها با چین، ضربه سختی به آنها خواهد زد.
۶۷.۶ درصد از قرقیزها و ۵۵.۳ درصد از قزاق ها معتقدند که روابط اقتصادی بهتر با چین می تواند به روابط اقتصادی آنها با روسیه آسیب برساند. در ازبکستان، یکی از اعضای غیر اتحادیه اوراسیا، این نسبت به طور قابل توجهی کمتر و ۲۸.۴ درصد است.
با این تفاسیر، تمایل به روسیه در سطح عمومی هنوز بسیار زیاد است؛ در حالی که فرهنگ و زبان روسی در حال از دست دادن موقعیت غالب خود است و باید با جهان بینی های مختلف رقابت کنند تا قلب و ذهن جوانان آسیای مرکزی را به دست آورند زیرا این نسل‌های بسیار متنوع و گسترده، با الهام از اروپا، ترکیه، چین یا ایالات متحده شکل گرفته‌اند.
پیامدهای پیش‌بینی نشده و افزایش هزینه‌های اتکا به روسیه دولتهای آسیای مرکزی را مجبور خواهد کرد که روابط دیپلماتیک خود را بیش از هر زمان دیگری متنوع کنند
البته، روسیه از نظر اقتصادی چیزی برای ارائه ندارد. پیامدهای پیش‌بینی نشده و افزایش هزینه‌های اتکا به روسیه، این دولت‌ها را مجبور خواهد کرد که روابط دیپلماتیک خود را بیش از هر زمان دیگری متنوع کنند. با این حال، با این تغییر لزومی ندارد که این دولت‌ها به دنبال روابط قوی‌تر با غرب باشند یا به پارادایم مرسوم دیپلماسی چند محوری پایبند باشند.
در عوض، رهبران آسیای مرکزی ممکن است تمایل داشته باشند که روابط نزدیک تری با چین و ترکیه برقرار کنند؛ در حالی که هر دو کشور می توانند فرصت های اقتصادی بهتری را برای آسیای مرکزی فراهم کنند. چین، مهمترین بازیگر اقتصادی در منطقه و بزرگترین شریک تجاری قرقیزستان و ازبکستان از نظر واردات و ترکمنستان از نظر صادرات انرژی است.
اگر نقش اصلی تامین‌کنندگی امنیت روسیه در منطقه زیر سوال رود، تسلط ریشه‌دار این کشور تضعیف خواهد شد و انتظار اینکه اتحادیه اقتصادی اوراسیا گسترش یابد و صدایی در آینده آسیای مرکزی داشته باشد، غیر واقعی خواهد بود
در حالی که روسیه به سمت موضوع اوکراین منحرف شده است، ترکیه نیز به دنبال همکاری اقتصادی قوی تر با آسیای مرکزی است. در همین راستا، صندوق سرمایه گذاری ترک در پی آخرین اجلاس سران سازمان کشورهای ترک در نوامبر ۲۰۲۲ ایجاد شد. هدف این صندوق افزایش همکاری های اقتصادی در داخل کشورهای عضو از طریق حمایت از شرکت های کوچک و متوسط در صنایع مختلف است.
ضعف روسیه در تامین رونق اقتصادی از طریق اتحادیه اقتصادی اوراسیا و افزایش حضور اقتصادی چین و ترکیه در منطقه ممکن است، عدم توانایی پوتین در جهت تامین امنیت از طریق سازمان پیمان امنیت جمعی را نشان دهد. اگر نقش اصلی تامین‌کنندگی امنیت روسیه در منطقه زیر سوال رود، تسلط ریشه‌دار این کشور تضعیف خواهد شد و انتظار اینکه اتحادیه اقتصادی اوراسیا گسترش یابد و صدایی در آینده آسیای مرکزی داشته باشد، غیر واقعی خواهد بود.
نظر شما