اقدامات روسیه و چین برای دور زدن سوئیفت| گام به گام تا حذف دلار از مبادلات

بازار؛ گروه بین‌الملل؛ الکساندر نوواک، معاون نخست‌وزیر روسیه روز سه‌شنبه اعلام کرد: مسکو و پکن در حال توسعه یک سیستم تسویه حساب هستند که می‌تواند بدون استفاده از سوئیفت تراکنش‌های فرامرزی را امکان‌پذیر کند. وی توضیح داد: «در حال حاضر ما تسویه قراردادهای گازی را با ارزهای ملی یعنی روبل و یوآن و بر اساس برابری ارزی تغییر داده‌ایم. تسویه پول عرضه نفت و فرآورده‌های نفتی و همچنین ذغال سنگ نیز با ارزهای ملی انجام خواهد شد.»

به نوشته این گزارش؛ دو کشور تلاش برای کنار گذاشتن دلار و یورو و استفاده از ارزهای ملی برای تسویه حساب‌های تراکنش‌ها را سرعت داده‌اند. به گفته نوواک؛ این اقدام می‌تواند از بحران مالی جلوگیری و تبدیل روبل و یوآن به ذخایر ارزی جهان را تسهیل کند. این مقام روسی تصریح کرد: «در همین راستا بانک مرکزی روسیه و بانک خلق چین در حال بررسی امکان باز کردن حساب بانکی برای شرکت‌های روسی در چین و همچنین بالعکس هستند که یک سیستم تسویه حساب بدون استفاده از سوئیفت ایجاد می‌کند.»

تحریم‌های غرب؛ شمشیر دولبه

به باور کارشناسان آشکارترین اقدامی را که ایالات متحده می‌توانست برای آسیب رساندن به مسکو انجام دهد، یعنی محرومیت از سیستم پرداخت‌های بین‌المللی سوئیفت، را پس از حمله به اوکراین انجام داد. بانک‌ها تقریباً تمام تراکنش‌های ارز خود را از طریق سوئیفت انجام می‌دهند. اما یک جایگزین جدید چینی ممکن است به روسیه اجازه دهد تا بیشتر تجارت خود را به یوآن انجام دهد نه دلار.

سیستم پرداخت‌های بین المللی فرامرزی چین (CIPS) که در سال ۲۰۱۵ راه‌اندازی شد، هنوز در حال توسعه است و تنها ۸۰ بانک خارجی را شامل می‌شود، اما دلیلی وجود ندارد که CIPS نتواند جایگزین سوئیفت شود. بنابراین اگر روسیه با موفقیت پرداخت‌های تجاری خود را از سیستم دلاری خارج کند، ضربه بزرگی به اعتبار و قدرت آمریکا خواهد بود. دلارزدایی از تجارت در اروپای غربی در حال مطرح شدن است، بطوریکه مجله منیجر آلمان در ۱۴ فوریه نوشت: حذف از سیستم پرداخت بین‌المللی سوئیفت تیزترین شمشیری است که غرب می‌تواند به عنوان تحریم اقتصادی علیه روسیه به کار گیرد.

با این حال، این یک شمشیر دو لبه است؛ چون پیامدهای اقتصادی نه تنها در روسیه، بلکه در اروپای غربی نیز جدی خواهد بود. علاوه بر این، به جداسازی روسیه و چین از دلار آمریکا سرعت خواهد بخشید. از همین روی، هر دو کشور در حال حاضر روی سیستم های پرداخت رقیب کار می کنند.

روسیه همچنین سیستم پیام‌رسانی بین بانکی را توسعه داده است که اکنون حدود ۲۰ درصد از پرداخت های مالی داخلی را پوشش می دهد. یوان چین به عنوان جایگزین دلار دارای مزایا و معایبی است. از زمان شروع رکود کووید در اوایل سال ۲۰۲۰، حدود ۸ درصد در برابر دلار آمریکا افزایش یافته است.

سوال اساسی این است که آیا CIPS چین و SPFS روسیه بر روی یک راه حل مشترک با یکدیگر همکاری خواهند کرد یا اینکه آیا سیستم پیام رسانی چینی همتای روسی را کاملاً حذف خواهد کرد. بیست و سه بانک روسی به CIPS ملحق شده‌اند، در حالیکه فقط یک بانک چین در حال حاضر به SPFS متصل است. به نظر می رسد با اظهارات نوواک ورود بانک‌ها به سیستم تسویه حساب بیشتر خواهد شد

سوئیفت جایگزین روسی است یا چینی؟

پارلمان اروپا در تاریخ ۲۹ آوریل سال جاری درخواست برای حذف روسیه از سیستم سوئیفت را تصویب کردند که البته موضوع جدیدی نبود چون پیشتر در مورد ایران نیز اجرا شده بود. همچنین در آگوست ۲۰۱۴، بریتانیا از رهبران اروپایی درخواست کرده بود که چنین گزینه‌ای را اعمال کنند. الکسی کودرین، وزیر دارایی سابق روسیه، سپس پیش‌بینی کرد که چنین اقدامی می‌تواند باعث کاهش ۵ درصدی تولید ناخالص داخلی روسیه شود. در نهایت، کارزار فشار کنار گذاشته شد.

قطع ارتباط روسیه از سوئیفت به عنوان یک تشدید تنش بزرگ یا همان طور که نخست وزیر وقت دیمیتری مدودف بیان کرد، مساوی با «اعلان جنگ» تلقی می‌شد. از آن زمان تا پیش از حمله به اوکراین، احتمال اجرایی شدن این گزینه کاهش یافته بود چون سطح بالای ارتباط روسیه با غرب به عنوان یک سپر عمل می‌کرد. کارشناسان بر این باور بودند که در صورت قطع ارتباط روسیه، ایالات متحده و آلمان بیشترین ضرر را خواهند داشت، چون بانک‌های ایالات متحده و آلمان بیشترین کاربران سوئیفت برای ارتباط با بانک‌های روسیه هستند.

با این حال، مسکو اقداماتی را برای ایمن‌سازی سیستم مالی داخلی خود انجام داد چون مورد ایران به عنوان یک داستان هشدار دهنده برای مسکو بود؛ پس از قطع ارتباط بانک‌های ایرانی از سوئیفت، این کشور تقریبا نیمی از درآمد صادرات نفت و بخشی از تجارت خارجی خود را از دست داد. تأثیر آن بر اقتصاد روسیه نیز به‌ویژه در کوتاه‌مدت به همان اندازه تاثیرگذار خواهد بود. روسیه به دلیل صادرات چند میلیاردی هیدروکربن شدیداً به دلار آمریکا و سوئیفت وابسته است، بنابراین قطع تمام معاملات بین‌المللی را تحت تاثیر قرار می‌دهد، نوسانات ارز را تحریک و باعث خروج سرمایه عظیم می‌شود. بنابراین، از سال ۲۰۱۴، اقدامات متقابل متعددی برای به حداقل رساندن خطرات و آسیب‌های اقتصادی احتمالی برای روسیه معرفی شده است.

در آوریل ۲۰۱۴، تعدادی از بانک‌های روسیه در لیست سیاه ایالات متحده قرار گرفتند. همچنین هر کارت ویزا و مسترکارت خدمات بانک‌های هدف را به حالت تعلیق درآوردند و آنها را از استفاده از سیستم‌های پرداخت خود مسدود کردند. در ماه بعد، دولت روسیه قانون جدیدی را تصویب و سیستم کارت پرداخت ملی را معرفی کرد که بعداً به نام میر («جهان») شناخته شد. این سیستم کارت که به طور کامل متعلق به بانک مرکزی روسیه است، به عنوان یک مرکز تسویه حساب برای پردازش تراکنش‌های در داخل روسیه عمل می‌کند.

از سال ۲۰۱۴، سهم میر از عملیات به ۲۴ درصد از کل تراکنش‌های کارت داخلی افزایش یافت و بیش از ۱۰۰ میلیون کارت برای استفاده از سیستم میر صادر شده است. با این حال، پرداخت در خارج از روسیه هنوز با کارت میر آسان نیست به ویژه پس از جنگ اوکراین و تشدید تحریم‌ها، خدمات کامل آن فقط در ارمنستان، بلاروس و مناطق جدا شد اوستیای جنوبی و آبخازیا تحت حمایت روسیه در دسترس است و کشورهای ترکیه، ویتنام و آسیای مرکزی اخیرأ استفاده از آن را متوقف کرده‌اند.

همچنین روسیه بجای سوئیفت می‌تواند در راستای اهداف داخلی با سیستم معادل روسی آن برای انتقال پیام‌های مالی (SPFS) استفاده کند که توسط بانک مرکزی این کشور در سال ۲۰۱۴ راه‌اندازی شد و هدف آن تکرار عملکرد Swift است. از همین‌ روی در سال ۲۰۲۰، کاربست SPFS دو برابر شد و به ۱۳ میلیون پیام رسید، اما این سیستم هنوز در مقایسه با SWIFT نقش کم‌رنگی دارد. بیش از ۴۰۰ موسسه مالی به جایگزین روسی پیوسته‌اند که بیشتر آنها بانک‌های روسی هستند، اما بانک‌های کلیدی فعال در روسیه مانند UniCredit خارجی، Deutsche Bank و Raiffeisen Bank و بانک‌های داخلی Tinkoff و Vostochny هنوز به آن ملحق نشده‌اند.

در حال حاضر ۲۰ درصد کل نقل و انتقالات داخلی روسیه از طریق SPFS انجام می‌شود و بانک مرکزی به دنبال افزایش این سهم به ۳۰ درصد تا سال ۲۰۲۳ است. با این حال، برای تبدیل شدن به یک جایگزین جذاب برای بازیگران تجاری، این سیستم همچنان باید محدودیت‌های فنی خود را برطرف کند. با توجه به محدودیت‌های SPFS روسیه، سیستم پرداخت بین‌بانکی فرامرزی چین (CIPS) به عنوان جایگزین واقعی‌تر برای بانک‌های روسی است. چون به دلیل نفوذ اقتصادی چین، رنمینبی پتانسیل بیشتری نسبت به روبل برای تبدیل شدن به ارز رقیب دلار در سطح بین‌المللی دارد. با این حال، هنوز راه درازی در پیش است تا CIPS بتواند به عنوان جایگزینی برای SWIFT عمل کند.

با این وجود، CIPS می‌تواند به یک جایگزین منطقه‌ای سوئیفت برای مثال در اوراسیا تبدیل شود؛ سوال اساسی این است که آیا CIPS چین و SPFS روسیه بر روی یک راه حل مشترک با یکدیگر همکاری خواهند کرد یا اینکه آیا سیستم پیام رسانی چینی همتای روسی را کاملاً حذف خواهد کرد. بیست و سه بانک روسی به CIPS ملحق شده‌اند، در حالیکه فقط یک بانک چین در حال حاضر به SPFS متصل است. به نظر می‌رسد با اظهارات نوواک ورود بانک‌ها به سیستم تسویه حساب بیشتر خواهد شد.

گزینه دیگری که از سوی برخی از تاجران روسی که تحت تحریم‌های ایالات متحده قرار گرفته‌اند پیشنهاد شد، این است که دولت روسیه به استفاده از روبل دیجیتال برای اطمینان از تراکنش‌های فرامرزی سرعت ببخشد، معرفی روبل دیجیتال در اکتبر ۲۰۲۰ توسط بانک مرکزی تایید شد. سایر بانک‌های مرکزی در سراسر جهان برنامه‌های مشابهی برای ارز دیجیتال تحت رهبری دولت دارند، اما روسیه انگیزه بیشتری دارد چون هدف آن کاهش وابستگی به دلار آمریکا، تقویت روبل در سطح جهانی است.

با این حال، میزانی که ارزهای دیجیتال تحت کنترل بانک مرکزی می‌توانند به کاهش هژمونی دلار و کاهش خطر تحریم‌ها کمک کنند، سوال برانگیز است چون روبل دیجیتال به راحتی به عنوان وسیله پرداخت در خارج از کشور پذیرفته نخواهد شد. هرچند پرداخت‌های دیجیتالی بین روسیه، ایران و ترکیه امکان پذیر است، اما در مقیاس منطقه‌ای باقی خواهد ماند. البته باید توجه داشت که از مارس ۲۰۱۸، دفتر کنترل دارایی‌های خارجی ایالات متحده تفاوتی بین تراکنش‌های پولی معمولی و تراکنش‌های ارز دیجیتال در مورد تبعیت از تحریم‌ها قائل نشده است. این بدان معناست که معامله با یک نهاد یا شخص تحریم شده همچنان ممنوع است.