تهمینه غمخوار؛ بازار: پس از گذشت نزدیک به ۱۵ سال، در ۱۶ شهریورماه سال جاری در بیست و دومین اجلاس سران سازمان همکاری شانگهای، الحاق جمهوری اسلامی ایران به عضویت دائم سازمان همکاری شانگهای رسما اعلام شد؛ در حالی که در روز یکشنبه ۶ آذر نیز نمایندگان مجلس با لایحه الحاق دولت به سازمان همکاری شانگهای موافقت کردند.
نمایندگان در جلسه علنی دیروز مجلس شورای اسلامی در جریان رسیدگی به گزارش کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی در مورد لایحه الحاق دولت جمهوری اسلامی ایران به سازمان همکاری شانگهای با ۲۰۵ رأی موافق، ۳ رأی مخالف و ۴ رأی ممتنع از مجموع ۲۳۷ نماینده حاضر در جلسه با کلیات و جزئیات آن موافقت کردند و معتقدند که عضویت در سازمان همکاری شانگهای پیام چندجانبه‌گرایی ایران را دارد در حالی که اسناد تعهدآور آتی سازمان نیز طبق قانون اساسی در مجلس بررسی می‌شود.
پس از اعلام رسمی شدن عضویت ایران در اجلاس سمرقند، برخی از کارشناسان اعلام کردند که انظار می رود با امضای «سند تعهد» برای عضویت کامل، الحاق کامل ایران در آوریل ۲۰۲۳، زمانی که هند ریاست آن را برعهده بگیرد، اجرایی شود.
ایران از سال ۲۰۰۵ عضو ناظر بود و درخواست های مکرر آن برای عضویت کامل از زمانی که تحت تحریم‌های سازمان ملل بود، جایی به راه نبرده بود؛ تا اینکه اعضای دائم سازمان همکاری شانگهای، به ویژه روسیه و چین، درک متفاوتی از فضای نوظهور بین المللی و جایگاه ایران در جهان چندقطبی و کمتر غرب محور پیدا کرده و این عضویت دائمی و رسمی شد.
در واقع، با روی کار آمدن دولت رئیسی، سیاست محوری به سوی شرق را هم از نظر ژئوپلتیک و هم از نظر ژئواکونومیک دنبال کرده است؛ به طوری که به عنوان بخشی از سیاست محوری به شرق، به لطف موقعیت ژئواستراتژیک خود در محیط ژئوپلیتیک جدید، به دنبال ایفای نقش فعال در نظم جهانی در حال تغییر است.
سیاست محوری شرق دارای سه مولفه اصلی است: بی اثر کردن اثرات تحریم ها و بهبود بحران های اقتصادی ایران. اصلاح روابط با همسایگان؛ و هم افزایی قدرتمند با روسیه و چین برای به چالش کشیدن مداخله گرایی منطقه ای ایالات متحده از طریق آغاز به کار یک بلوک ضد غرب. با نگاهی خوش بینانه می توان گفت که عضویت کامل در سازمان همکاری شانگهای می تواند همه این اهداف استراتژیک را محقق کند در حالی که شانگهای در بهترین حالت، چارچوبی برای اعضا در جهت گسترش روابط دوجانبه است.
اگرچه روایات ضدغربی در میان اعضای کلیدی این سازمان، به شکلی متفاوت از منظر سیاست خود را نشان می‌دهد، اما تجدیدنظرطلبی طولانی مدت تهران می تواند ایران، روسیه و چین را در حوزه مسائل ژئوپلیتیک و استراتژیک نسبتاً به یکدیگر نزدیکتر کرده و نقش ایران در صفحه شطرنج اوراسیا با محوریت مسکو - پکن - تهران تقویت گردد.
در واقع، پس از ظهور سازمان شانگهای به عنوان یک سازمان منطقه ای تأثیرگذار در گستره اوراسیا در اوایل قرن بیست و یکم، تهران به درستی این سازوکار را برای گسترش چندجانبه گرایی، ایجاد نظم اوراسیا و پیوند اقتصاد کشور با بازارهای سرمایه و فناوری غیرغربی تشخیص داد و بر عضویت دائمی خود اصرار کرد، چرا که شانگهای به عنوان بزرگ ترین سازمان منطقه ای جهان که ۴۰ درصد جمعیت جهان و ۳۰ درصد تولید ناخالص داخلی دنیا را شامل می شود، می تواند ظرفیت نهادی چندجانبه موثری را برای ایران فراهم کند تا تحریم ها و فشارهای یکجانبه اعمال شده توسط ایالات متحده و متحدانش را لغو کند.
از آنجایی که روسیه، چین، بلاروس و ایران همگی تحت تحریم های غرب هستند، همکاری در قالب های اوراسیا امری حیاتی به نظر می رسد؛ به ویژه، روابط چین با غرب در ماه‌های اخیر و به دنبال تنش‌ها بر سر تایوان، تیره‌تر شده و درگیری اوکراین نیز موجب قطع روابط روسیه با امریکا و اروپا شده است. همچنین، در مورد ایران، مذاکرات وین هنوز برای دستیابی به یک توافق هسته ای جدید به بن بست رسیده و این قضیه ممکن است تهران را برای دسترسی به بازار انرژی در حالت انزوا قرار دهد.
علاوه بر این، باید تأکید کرد که از طرفی، این گام جدید برای عضویت کامل، تهران را به مسکو نزدیکتر خواهد کرد، در حالی که ایران و روسیه همکاری های خود را در چندین زمینه به ویژه پس از جنگ اوکراین و تحریم های اعمال شده علیه روسیه تعمیق بخشیده اند. به عبارتی، روسیه و چین به اهمیت استراتژیک ایران در ایجاد توازن با تهدیدات غربی پی برده اند و بنابراین عضویت ایران در سازمان همکاری شانگهای با اراده سیاسی مسکو و پکن همسو است و از طرفی هویت ژئوپلیتیک و قابلیت های امنیتی سازمان برای دو قدرت بزرگ شرقی آشکار شده است.
افزون بر این، عضویت رسمی در سازمان همکاری شانگهای، به تهران یک مجمع دیپلماتیک برای پیگیری روابط نزدیکتر با منطقه آسیای مرکزی ارائه می دهد. به نوبه خود، دولت های آسیای مرکزی ایران را به عنوان یک مرکز حمل و نقل بالقوه می بینند در حالی که جمهوری اسلامی زیرساخت‌های بنادر خود را توسعه داده است که ممکن است به ترانزیت کالاهای بین‌المللی کمک کند و در کریدورهای بین‌المللی مهم گنجانده شده است: کریدور حمل‌ونقل بین‌المللی شمال-جنوب و ابتکار یک کمربند_یک جاده چینی از آن جمله است.
الحاق به شانگهای دارای اهمیت ژئواکونومیک است و می تواند با ایفای نقش مرکزی در کریدورهای ترانزیتی شرق_غرب و شمال_جنوب به ایران کمک کند تا به چشم انداز بلندمدت خود برای تبدیل شدن به یک کشور هاب انرژی و ترانزیتی دست یابد
بر اساس صحبتهای حسین امیرعبداللهیان، عضویت ایران در سازمان همکاری شانگهای یک پیروزی دیپلماتیک است که نشان دهنده تعهد تهران در پیگیری رویکرد سیاست خارجی «متوازن، هوشمند، فعال و پویا» و ایده «چندجانبه گرایی آسیایی» است. بر همین اساس، الحاق به این سازمان دارای اهمیت ژئواکونومیک است و می تواند با ایفای نقش مرکزی در کریدورهای ترانزیتی شرق_غرب و شمال_جنوب به ایران کمک کند تا به چشم انداز بلندمدت خود برای تبدیل شدن به یک کشور هاب انرژی و ترانزیتی دست یابد.
بر همین اساس، ایران به اعضای سازمان شانگهای اطمینان داده که مسیرهای ایمن، باثبات و قابل اعتماد در کریدور شمال_جنوب و زیرساخت های قابل توجهی در بندر جنوبی خود به ویژه بندر چابهار فراهم کند. بر اساس آمارهای منتشر شده، در سال ۲۰۲۱، تجارت ایران با کشورهای عضو سازمان همکاری شانگهای از مرز ۳۷ میلیارد دلار گذشت که حدود ۳۰ درصد از کل تجارت خارجی کشور را تشکیل می دهد. در همین مدت، صادرات ایران ۲۰.۵ میلیارد دلار و واردات با کشورهای عضو سازمان همکاری شانگهای ۱۶.۵ میلیارد دلار بوده است.
همچنین، ایران با امضای سند عضویت کامل در سازمان همکاری شانگهای وارد مرحله جدیدی از همکاری های مختلف اقتصادی، تجاری، ترانزیتی و انرژی شده است. با این حال، برخی از کارشناسان معتقدند که به دلیل آنکه شانگهای یک سازمان امنیتی و ژئوپلیتیکی با مزایای اقتصادی محدود برای اعضا است، فاقد هر گونه مکانیسم اقتصادی رسمی برای تقویت تجارت بین اعضا است در حالی که آنچه شواهد امر نشان می دهد، کشورهای عضو روز به روز در حال جایگزینی دلار با پول محلی برای تجارت های دو یا چند جانبه هستند که از آن جمله میتوان به تجارت بر مبنای لیر_روبل، روپیه_روبل و ریال_روبل اشاره کرد.
با عضویت ایران در سازمان همکاری شانگهای، دوز غرب ستیزی تشدید خواهد شد. همانطور که ابراهیم رئیسی نیز در بیست و دومین اجلاس شانگهای، از اعضای سازمان خواست تا راههای ابتکاری را برای مقابله با یکجانبه گرایی آمریکا بیابند. بر همین اساس، عضویت ایران همسو با سیاست چینی مردم آسیا برای حفظ امنیت آسیا است که در نشست اخیر نمود سازمانی پیدا کرد. علاوه بر آن، ایران می‌تواند نقشی محوری خود را در خصوص مسائل افغانستان که یک نگرانی امنیتی برای اعضای سازمان بوده است، ایفا کند زیرا عامل افغانستان، همراه با افزایش تنش‌های چین و آمریکا، چین را به تسریع پذیرش عضویت ایران ترغیب کرده است.
عده ای از تحلیلگران می گویند: ایران پیوستن خود به سازمان همکاری شانگهای را به عنوان اهرم فشاری در برابر آمریکا در زمانی که مذاکرات هسته ای در آستانه سقوط است، می داند در حالی که کشورهای عضو، تمایلی به درگیر شدن در خصومت ایران و آمریکا ندارند. این در مورد تلاش‌های روسیه برای برجسته کردن هویت ژئوپلیتیک ضدغربی سازمان همکاری شانگهای نیز صادق است، زیرا کشورهای عضو بر سر جنگ اوکراین اختلاف نظر دارند. با این حال، عضویت در سازمان همکاری شانگهای درجه‌ای از اعتبار بین‌المللی و اهرم سیاسی برای ایران برای تقویت قدرت چانه‌زنی خود در مذاکره با ایالات متحده به ارمغان می‌آورد.
در کل می توان گفت که الحاق ایران به سازمان همکاری شانگهای پیام یکپارچگی منطقه ای را می دهد و نماد آغاز دوره جدیدی از منطقه گرایی است. علیرغم بحران های جاری منطقه ای، اجلاس سازمان همکاری شانگهای در سمرقند ارزش ها و اصول سرنوشت مشترک و همکاری برد_برد را برای منطقه مورد تاکید قرار داد.
به طور کلی، تغییر نظم جهانی درهای سازمان همکاری شانگهای را به روی ایران باز کرده است، اما اینکه آیا این امر برای کشور مفید خواهد بود یا خیر، بستگی به گذشت زمان و دقت نظر و قدرت بازیگری ایران دارد.
نظر شما