فاطمه کازرونی؛ بازار: ساروج یکی از مصالح قدیمی و سنتی کاربردی و مورد مصرف در ایران و کشورهای حاشیه خلیج‌فارس است اما تاریخ دقیق تولید آن مشخص نیست؛ گرچه نمونه‌هایی با یک هزار و ۵۰۰ سال قدمت در نقاط و بناهای مختلف کشور وجود دارد.
آخرین باری که از ساروج به عنوان ملات در بناها استفاده شده، حدود ۱۵۰ سال پیش در ایران، افغانستان و حوزه خلیج فارس بوده است، پس از این زمان استفاده از ملات به فراموشی سپرده و یا نادیده گرفته شد، استفاده از الیاف گیاهی و حیوانی، عمل‌آوری طولانی (حدود ۲۴ تا ۴۸ ساعت ساعت)، کاهش حجم و مقاومت فشاری را می توان از دلایل اصلی این فراموشی ملات در گذر زمان دانست.
اما به تازگی چند تن از پژوهشگران اصفهانی توانستند نوعی ملات تولید کنند که که برخی از مشکلات قبلی این محصول مانند پیش عمل‌آوری طولانی، کاهش حجم و دیگر مشکلات رایج را ندارد، امید می‌رود این محصول تا سالهای آینده به عنوان یک محصول دانش بنیان به بازار عرضه شود.
با توجه به اینکه مرمت پایدار بناهای تاریخی در طول سالهای گذشته در کشورمان و به ویژه شهرهای تاریخی مانند اصفهان از اهمیت ویژه ای برخوردار است، استفاده از این محصول برای مرمت که بسیاری از آسیبهای مواد سیمانی، گچی و آهکی را ندارد، می تواند در مرمت اصولی بناهای ارزشمند مورد توجه و استفاده باشد.
با مصطفی شکور مخترع این ملات، در ارتباط با ویژگی های محصول جدید و تاثیر آن در مرمت بنای های تاریخی و مسایل پیرامونی به گفت وگو نشسته ایم که از مدنظر خوانندگان می گذرد.
*آقای شکور! تولید این نوع محصول از کجا به ذهن شما و دوستانتان رسید؟
ما در تحقیقات خود در ارتباط با ملات مورد استفاده در بناهای تاریخی، به محصول ساروج رسیدیم که کاربردی بسیار طولانی در تاریخ بناهای ایران داشته است و حتی تولید آن را برای نخستین بار به ایران نسبت می دهند به نوعی که هم اکنون در ایران از بناهای مربوط به یک هزار و ۵۰۰ سال تا ۷۰۰ سال پیش مانند پلهای دوران ساسانی را در دسترس داریم که در ساختار آنها از ساروج استفاده شده است. این ملات با توجه به ساختار و مزایای آن می تواند جایگزین ملات‌های پایه سیمانی و آهکی در بناهای تاریخی باشد.
از سال ۹۴ که این ایده در طول دانشگاه به ذهن من رسید یک کار پژوهشی سه ساله انجام شد، ۵۰ طرح اختلاط مواد اولیه را زدیم تا در موارد آخر کم کم به نتیجه مدنظر دست پیدا کردیم.
این محصول همخوانی کامل با بناهای تاریخی را دارد، دوست دار محیط زیست است و به بناهای تاریخی آسیبی نمی رساند.
*چرا ساروج در گذر زمان از چرخه استفاده در بناها خارج شد؟
ملات ساروج با توجه به عمل آوری طولانی (۲۴ تا ۴۸ ساعت)، استفاده از نیروی کار (۵ نفر) برای تولید، دست یابی سخت به مواد اولیه آن (الیاف گیاهی و حیوانی)، خاکستر(که از آتش زدن الیاف گیاهی بدست می آوردند)، کاهش حجم زیاد آن، از چرخه استفاده خارج شد.
*ویژگی های محصول جدید نسبت به ساروج قدیمی چیست؟
در محصول جدید ما سعی کردیم که مشکلات تولید ساروج مانند پیش‌عمل‌آوری طولانی که بیان شد ( از ۲۴ تا ۴۸ ساعت) را کلا حذف کنیم.
سختی تهیه مواد اولیه محصول برطرف شده است، عدم کاهش حجم و ترک خوردن، میزان پایین مقاومت فشاری، افزایش مقاومت فشاری از هشت مگاپاسکال به ۲۵ مگاپاسکال از ویژگی های این محصول است. در تهیه محصول جدید همچنین نیروی انسانی مورد نیاز برای تولید محصول از پنج نفر به دو نفر کاهش پیدا می‌کند.
به طور خلاصه از مزایای کلیدی تولید این محصول می‌توان به سهولت در اجرا، کاهش هزینه تهیه و اجرا، کاهش نیروی انسانی و افزایش بهره‌وری، ارتقای بهداشت کارگاهی برای کارگاه‌های مرمت و احیای بناهای تاریخی، اصلاح مصرف آب و عمل آوری اشاره کرد.
*این محصول چه برتری هایی نسبت به ملات های پایه سیمانی دارد؟
وزن مخصوص کمتر( وزن مخصوص این ملات ۱.۳ است)، چسبندگی بهتر و مناسبت‌تر نسبت به ملات ماسه‌سیمان، ضریب یخبندان پایین و جذب آب بسیار کم، قیمت ارزان‌تر، هم خوانی بهتر رفتار فیزیکی و مکانیکی با مصالح بناهای تاریخی، مورد بهره‌برداری نسبت به ملات سیمان، کاهش حذف میزان آلودگی محیط زیست به واسطه حذف سیمان از مزایای این ملات است چراکه تولید هر تن سیمان با تولید یک تن «دی اکسید کربن» همراه است.
*آیا این محصول می تواند جایگزین ملات‌های پایه سیمانی و آهکی در مرمت بناهای تاریخی باشد؟
امروزه در بازسازی بناهای تاریخی به دلیل نیاز به ظرافت و کیفیت خاص محصول، ظریف‌بینی‌هایی وجود دارد که نیاز به استفاده از یک محصول کاربردی، مقاوم و کم خطر را محسوس می کند و این در حالی است که سیمان چندان برای این نوع مرمت‌ها مناسب نیست.
در واقع ترمیم بناهای تاریخی با ملات سیمانی موجب می شود تا در اثر اختلاف ضریب انبساط و انقباض و تغییرات درجه حرارت یونهای محلول؛ فرآیند تخریبی این یونها به سمت دمای بالاتر افزایش یافته و فرایند تخریب آغاز می شود.
ملات سیمانی همچنین به دلیل جذب آب زیاد، محیط مرطوب و مناسبی برای رشد عوامل بیولوژیکی فراهم می‌کند و از سوی دیگر مانع تنفس بنا شده و موجب آغاز اشباع شدن رطوبت و فرآیند آسیب می شود.
هم اکنون در مرمت بناهای تاریخی سالیانه مقادیر زیادی ملات سیمانی استفاده می شود که آسیبهایی را برای محیط زیست و بناهای تاریخی در پی دارد
از طرفی باید دقت کنیم که ضریب انبساط و انقباض ملات ماسه سیمانی نسبت به بناهای تاریخی بیشتر است و باعث حرکت و جا به جایی‌های طولی و عرضی می شود که آسیب بنا را در پی دارد و این در حالی است که استفاده از این محصول( به خاطر ویژگی های آن) این نوع آسیب‌ها را از بناهای تاریخی دور می کند.
مشکلی دیگری که در ارتباط با مرمت و یا استفاده از سیمان در بناهای تاریخی وجود دارد این است که طی یک عارضه شیمیایی «آلکالی – سیلیکاتی»، اضمحلال داخلی و موضعی ملات رخ می دهد که خود سبب تورم و بادکردگی سیمان شده و ملات را دچار پوکی می کند.
*تهیه این محصول در چه مرحله ای قرار دارد و دستیابی به چه اهدافی با تولید انبوه آن دنبال می شود؟
تحقیقات پروژه و تولید اولیه در ارتباط با تیپ یک این نوع محصول و ثبت اختراع آن انجام شده است و مرحله ثبت دانش بنیان آن در حال اجرا است.
در ادامه ما به دنبال این هستیم که با ایجاد کارخانه و تولید انبوه این محصول کمک کنیم تا به جای استفاده از ملات سیمانی در بناهای تاریخی که آسیب‌زا است از این محصول استفاده شود. هم اکنون در مرمت بناهای تاریخی سالیانه مقادیر زیادی ملات سیمانی استفاده می شود که آسیبهایی را برای محیط زیست و بناهای تاریخی در پی دارد.
از سویی تولید این محصول بسیار به صرفه و ارزان تر از سیمان و استفاده از آن در بناهای تاریخی از نظر اقتصادی و جلوگیری از آسیب رساندن به بناهای تاریخی به صرفه است و این ملات می‌تواند جایگزین مناسبی برای ملات‌های پایه سیمانی، آهکی و گچی در مرمت بناهای تاریخی باشد.
این محصول در نهایت با توجه به محاسبات اولیه، هم ارزش افزوده بالایی مدت کوتاهی پس از تولید دارد و هم با توجه به امکان صادراتی بالا به دیگر کشورهای خارجی به ویژه کشورهای حاشیه خلیج فارس، ارزآوری خوبی برای کشور در پی خواهد داشت.
نظر شما