مشکل حقابه؛ استراتژی آبی افغانستان و لزوم اهتمام ایران به دیپلماسی آب| واکاوی ابعاد کشت فراسرزمینی

تهمینه غمخوار؛ بازار: حفظ منابع آب و افزایش بهره‌وری از آن امری مهم و حیاتی در ایران است. بر همین اساس، در رابطه با بحران آب در کشور باید به هر شکل و در کمترین زمان اقدامات لازم را انجام داد. یکی از موضوعاتی که می‌تواند موجب احیای نسبی و مدیریت منابع آبی شود، موضوع «کشت فراسرزمینی» است در حالی که جمهوری اسلامی ایران وارد اجرایی شدن این موضوع با برخی از کشورها شده است.

یکی از این کشورها افغانستان است درحالیکه کشت فراسرزمینی در این کشور موضوع جدیدی نیست و آغاز این کار به حدود پنج سال گذشته باز می‌گردد، زیرا اقلیم افغانستان برای کشاورزی مساعد، دسترسی به این کشور آسان و می‌توان کارگر و کشاورز ماهر با قیمت مناسب نیز برای این کار استخدام کرد.

در همین راستا و بر اساس اهمیت موضوع توسعه روابط دوجانبه ایران و افغانستان در حوزه های مختلف، خبرنگار بازار گفتگویی با دکتر«حجت میان آبادی» عضو هیئت علمی دانشگاه تربیت مدرس و پژوهشگر و کارشناس مسائل هیدروپلیتیک و دیپلماسی آب در خصوص کشت فراسرزمینی با افغانستان و موضوع حقابه رود هیرمند انجام داده که در ادامه می خوانیم.

* کشت فراسرزمینی موضوعی است که از چند سال گذشته در رابطه با افغانستان آغاز شده اما به طور جدی پیگیری نشده است. با تشکیل حکومت سرپرست افغانستان، چگونه می توان به این موضوع با توجه به اینکه افغانستان کشوری است که برای کشاورزی مناسب است پرداخت؟

در رابطه با کشت فراسرزمینی به عنوان یک سیاست کشاورزی و تامین امنیت غذایی، باید دقت کرد که این موضوع، یک مسئله اقلیمی، مهندسی، اقتصادی، سیاسی، اجتماعی و حتی امنیتی است. لذا باید در بود و نبود و باید و نباید یک سیاست مانند کشت فراسرزمینی، ابتدا کلیه ابعاد آن واکاوی و مشخص شود و پس از آن و ارزیابیهای انجام شده، بتوان در رابطه با نسبت مزایا و فرصتها به آسیب های آن، تصمیم گیری کرد؛ به این صورت که آیا کشت فراسرزمینی می تواند به صورت عام و به صورت خاص با افغانستان برای ایران دارای فرصت باشد یا خیر؟

مشکلی که در رابطه با کشت فراسرزمینی در ایران وجود دارد، این است که ما به این موضوع صرفا نگاه مهندسی یا دید سیاسی و اقتصادی داریم؛ در حالی که علاوه بر جنبه های مختلف این مسئله، کشت فراسرزمینی میتواند کاملا آن سیاست را با شکست مواجه کند.

بحث کشت فراسرزمینی میان ایران و افغانستان به صورت بسیار کلی مطرح شده و جزئیات و اطلاعات اولیه ای از این مسئله ارائه نشده؛ حتی در خصوص اینکه در کدام منطقه از افغانستان این کشت انجام خواهد شد و در دست کدام قومیت با توجه به اقوام مختلف است، اطلاعاتی در دست نیست

از طرفی، توجه و مطالعه ابعاد اجتماعی این موضوع نیز بسیار اهمیت دارد؛ در حالی که شواهد امر نشان می دهد که این بعد مورد بررسی قرار نگرفته است. لذا، باید توجه کرد که اگر توافق سیاسی هم میان مسئولین دو کشور ایران و افغانستان صورت گرفته باشد، آیا توافق اجتماعی نیز انجام شده و موانع و فرصتهای اجتماعی این مسئله مورد ارزیابی قرار گرفته است؟ بر همین اساس، زمانی که ما سراغ مسئله ای به نام کشت فراسرزمینی می رویم، این که این موضوع را صرفا یک مسئله مهندسی و تکنیکال یا مثلا صرفا در قالب مذاکرات سیاسی ببینیم، ما را به جواب مطلوبی نخواهد رساند.

اما، این موضوع به معنای نفی یا قبول بی چون و چرا و صد در صدی یک سیاست نیست. حتی اگر موانعی بر سر این کار باشد، باید پیش از حصول توافق طی یک برنامه ریزی درست آن موانع برطرف شود، زیرا بحث کشت فراسرزمینی میان ایران و افغانستان به صورت بسیار کلی مطرح شده و جزئیات و اطلاعات اولیه ای از این مسئله ارائه نشده؛ حتی در خصوص اینکه در کدام منطقه از افغانستان این کشت انجام خواهد شد و در دست کدام قومیت با توجه به اقوام مختلف است، اطلاعاتی در دست نیست. ما شاهد هستیم که روابط بعضی از این اقوام با ایران خوب است و برخی دیگر نگاه مثبتی به ایران ندارند. علاوه بر این، این موضوع که مقیاس این کشت فراسرزمینی تا چه اندازه است، سوال دومی است که باید مشخص و شفاف گردد.

نکته بعدی این است که کشت فراسرزمینی دارای بایدهای مختلفی است. به عنوان مثال، در کمتر از یک دهه گذشته، کشت زعفران از استان خراسان، به افغانستان به این امید که کاهش مصرف آب صورت گیرد و آب اضافی را افغانستان به ایران تحویل دهد، صادر شد. اما اتفاقی که رخ داد، این بود که آن زعفرانی که به افغانستان ارسال شد، موجب تبدیل شدن این کشور در بازارهای جهانی به عنوان یکی از رقبای جدی ایران که با تحریمها مواجه است، شد و ما در حال حاضر شاهد افزایش چشمگیر رشد نسبی کشت زعفران و فروش آن در افغانستان هستیم.

مسائلی مانند کشت فراسرزمینی، ترانزیت و تبادل انرژی می تواند از منظر حکمرانی، روابط دو دولت و دو ملت ایران و افغانستان را مورد تحکیم و پایداری قرار دهد، اما این مسئله باید حتما به صورت دیپلماسی هم بند و با توجه به الزامات و ابعاد اقتصادی، سیاسی، اجتماعی، اقلیمی و فنی و مهندسی صورت گیرد

بر همین اساس، این مسئله برای ایران به یک مسئله چالش زا تبدیل شده است. از طرف دیگر، در خصوص این کشت زعفران که ایران دانش فنی و صنعت خود را در اختیار افغانستان قرار داده، نه تنها کاهش مصرف آب و افزایش آب ورودی به کشور صورت نگرفت، بلکه، ما شاهد هستیم که هم در دولت اشرف غنی و حتی در حکومت سرپرست افغانستان، افغان ها مانع از ورود آب به ایران شده، سد کمال خان را احدث کردند و در حال ساخت سدهای دیگر من جمله بخش آباد نیز هستند. حال این توجیه خطی که ایران کشت کم آب تری مانند زعفران را به افغانستان تحویل دهد، افغانستانی ها به کشت زعفران بپزدازند و آب بیشتر و امنیت غذایی نصیب ایران شود، در واقعیت امکان پذیر نیست.

بر این اساس، مسائلی مانند کشت فراسرزمینی، ترانزیت و تبادل انرژی می تواند از منظر حکمرانی، روابط دو دولت و دو ملت را مورد تحکیم و پایداری قرار دهد، اما این مسئله باید حتما به صورت دیپلماسی هم بند و با توجه به الزامات و ابعاد اقتصادی، سیاسی، اجتماعی، اقلیمی و فنی و مهندسی صورت گیرد.

* کشاورزی خوب در افغانستان منجر به کاهش مهاجرت شهروندان افغانستانی به کشورهای دیگر من جمله ایران می شود. این کشور تا چه اندازه می تواند از این حوزه در جهت توسعه پایدار خود استفاده کند؟

اگر ما به مسائل سیاسی و سیاستی به صورت خطی نگاه کنیم، به نظر من چنین چیزی اتفاق نخواهد افتاد. ما نمی توانیم اینگونه فکر کنیم که کشاورزی را در افغانستان توسعه دهیم تا مشاغلی در این کشور ایجاد شده و در نتیجه از مهاجرت به ایران جلوگیری شود. اگرچه، بحث اشتغال یکی از مسائل مهم در افغانستان است، اما آیا مهمترین عاملی که افغانستانی ها به ایران مهاجرت می کنند، مسئله عدم امنیت و ناامنی در کشورشان نیست؟

نکته دوم این است که این توسعه کشاورزی در چه بخشهایی می تواند برای جمهوری اسلامی موجب ایجاد فرصت و یا تهدید باشد؟

با توجه به سنتی بودن جامعه افغانستان و اینکه اقتصاد این کشور بر پایه کشاورزی استوار است، اگر امنیت در آن جا برقرار شود، بسیاری از افراد مهاجر می توانند به افغانستان بازگشته و در مشاغلی که قبلا در حوزه کشاورزی مشغول بوده اند، به فعالیت بپردازند

مسئله سوم نیز به این موضوع اشاره دارد که در یک نگاه خطی، آیا این توسعه کشاورزی اگر منجر به افزایش مصرف آب در حوزه های بالادست ایران یعنی هریرود و هیرمند و کاهش ورود آب به استانهای خراسان و سیستان شود، چه تبعاتی دارد؟ آیا می توانیم به اسم کاهش جمعیت مهاجر افغانستان، مسئله امنیت آبی خود را به خطر اندازیم؟

موضوع مهم این است که با توجه به سنتی بودن جامعه افغانستان و اینکه اقتصاد این کشور بر پایه کشاورزی استوار است، اگر امنیت در آن جا برقرار شود، بسیاری از افراد مهاجر می توانند به افغانستان بازگشته و در مشاغلی که قبلا در حوزه کشاورزی مشغول بوده اند، به فعالیت بپردازند.

* موضوع حقابه یکی از موضوعات مهمی است که موجب اختلاف میان مقامات دو کشور شده است. وزارت آب و انرژی طالبان، چندی پیش اعلام کرد که آب وارد شده به ایران مطابق حقابه آن کشور( از آب هیرمند) محاسبه می شود. با این حال، چرا موضوع حقابه ایران تا امروز محقق نشده است؟

سیاستهای آبی افغانستان، چه در زمان اشرف غنی (دولت دست نشانده امریکایی به شدت متمایل به غرب و ضد ایرانی) و چه در زمان حکومت سرپرست افغانستان، از منظر استراتژی ها و رویکردهای دیپلماسی آب اگر در حوزه های دیگر با یکدیگر تمایزهای شدیدی داشته باشند، با کشورهای همسایه من جمله ایران در حال طی کردن یک خط سیر هستند.

دکتر میان آبادی: متاسفانه در دو دهه اخیر، ما در حوزه تدوین دکترین هیدروپلیتیک و دیپلماسی آب به افغانستان، بسیار ضعیف و در برخی موارد دست بسته عمل کرده و فرصتهای بسیاری را از دست داده ایم به طوری که حقابه قانونی و عرفی خود را از دست داده ایم

لذا، این مسئله اعلام شده از سوی حکومت سرپرست افغانستان که آب وارد شده به ایران مطابق حقابه آن کشور از آب هیرمند محاسبه می شود، در زمان روسای جمهور پیشین افغانستان هم مطرح بوده که در بسیاری از مواقع در میدان عمل، اجرایی نشده و کارکردی نداشته است.

من معتقدم که علت این مسئله به دکترین هیدروپلیتیکی و استراتژیهای آبی اففانستان برمیگردد. متاسفانه در دو دهه اخیر، ما در حوزه تدوین دکترین هیدروپلیتیک و دیپلماسی آب به افغانستان، بسیار ضعیف و در برخی موارد دست بسته عمل کرده و فرصتهای بسیاری را از دست داده ایم به طوری که حقابه قانونی و عرفی خود را از دست داده ایم.

لذا؛ این دو مسئله؛ یعنی استراتژی های آب افغانستان و همچنین قصور جدی ایران در دیپلماسی آب توسط وزارت نیرو و وزارت خارجه، باعث شده تا اتفاقات اخیر برای چندمین بار در حوزه تامین حقابه ایران رخ دهد.

* یکی از مهمترین محورهای همکاری اقتصادی ایران و افغانستان توسعه همکاری‌های ترانزیتی است. تا چه اندازه ایران و طرف افغان در این حوزه پیش رفته اند ؟

در حوزه ترانزیت، به نظر من، ما باید به جای دست گذاشتن بر روی نقاط اختلافات دوجانبه، مقامات دو کشور باید توسعه همزمان در شرق ایران و غرب افغانستان یعنی مردم دو طرف مرز را مد نظر قرار دهند تا منجر به توسعه پایدار شود.

سخنگوی وزارت خارجه افغانستان اخیرا در توئیتی در خصوص اجلاس COP۲۷ در شرم الشیخ مصر اعلام کرده که مسائل اقلیمی، مرزهای سیاسی را به رسمیت نمی شناشند. او از جامعه جهانی خواسته که برای کمک به افغانستان و مواجه با تبعات مسائل اقلیمی، مسائل سیاسی را کنار گذاشته و نگاهی به دولت این کشور نداشته باشند. این مقام از افغانستان همچنین گفت که به خاطر تغییر اقلیم افغانستان در سال جاری به میزان دو میلیارد دلار دچار خسارت شده است.

سیاستمداران دولت افغانستان همانطور که خواهان این مسئله هستند که جامعه جهانی مسائل اقلیمی را فارغ از مسائل سیاسی قرار دهند، خواسته جمهوری اسلامی مبتنی بر نگاه به مسائل آبی و طبیعی جدای از مسائل سیاسی، را مورد توجه قرار دهند

بنابراین، ما نباید جریانهای طبیعی آبی را محدود به مرزهای سیاسی انسان ساز نماییم؛ زیرا در این صورت بیش از این که دود این مسئله در چشم افغانستان رود، خود کشور بالادست یعنی ایران را دچار آسیب های جدی می کند.

لذا، انتظار می رود که سیاستمداران دولت افغانستان همانطور که خواهان این مسئله هستند که جامعه جهانی مسائل اقلیمی را فارغ از مسائل سیاسی قرار دهند، خواسته جمهوری اسلامی مبتنی بر نگاه به مسائل آبی و طبیعی جدای از مسائل سیاسی، را مورد توجه قرار دهند. به نظر من این نگاه و ارزیابی ضرورت بسیاری دارد.