بازار؛ گروه بین الملل: اقتصاد افغانستان تقریباً ناچیز است. تولید ناخالص داخلی این کشور، در زمان حضور نیروهای بین‌المللی (در سال ۲۰۲۰)، به حدود ۱۹.۸ میلیارد دلار آمریکا رسید، در حالی که تجارت خارجی آن در سال ۲۰۱۹ حدود ۹.۵ میلیارد دلار آمریکا بود. با این حال طی سال‌ها، ایران روابط تجاری خود را با افغانستان توسعه داده و به یکی از بزرگترین صادرکنندگان به این کشور تبدیل شده است. افغانستان سومین مقصد صادرات ایران است.
شرکای اصلی تجاری افغانستان همسایگان آن به همراه هند هستند. زمانی که نیروهای بین المللی در این کشور مستقر شدند، ایالات متحده آمریکا، امارات متحده عربی و ترکیه از جمله شرکای تجاری اصلی افغانستان بودند.
با این وجود، بازار افغانستان به دلیل بحران های طولانی مدت و درگیری های عمیق داخلی برای اکثر کشورهای جهان جذابیتی ندارد. چین و پاکستان (و تا حدی امارات متحده عربی) رقبای تجاری اصلی ایران در افغانستان هستند. مرز مشترک بین افغانستان و همسایگان آسیای مرکزی نیز ممکن است مبادلات تجاری را تقویت کند.
قطع روابط اقتصادی افغانستان با ایالات متحده آمریکا، متحدانش و هند در خدمت منافع دیگر بازیگران منطقه ای و خارجی خواهد بود. انتظار می رود چین، پاکستان، ترکیه و قطر به زودی همکاری های اقتصادی خود را با افغانستان گسترش دهند. ترکیه و قطر در مرحله بعدی بدون ایجاد مبادلات تجاری قوی، دسترسی خود به افغانستان را به همکاری های فنی، سیاسی و ساختاری محدود خواهند کرد.
به علت ملاحظات ژئوپلیتیکی، شانس ترکیه و قطر در بازار افغانستان کمتر از ایران است. همچنین ردپای اقتصادی پاکستان که قرار است کمک های امنیتی، سیاسی و لجستیکی به دولت طالبان در بازار افغانستان ارائه کند، محدود خواهد بود. اقتصاد پاکستان هم اکنون در بحران است و از حمایت مالی و تجاری از طالبان افغانستان جلوگیری می کند.
چین تنها کشوری است که توانایی های مالی و سرمایه گذاری قابل توجهی در افغانستان دارد. زمان نشان خواهد داد که آیا چین به اندازه کافی برای تامین کالا و راه اندازی سرمایه گذاری هایی که از اقتصاد افغانستان حمایت می کند، انگیزه کافی دارد یا خیر. با این حال، بررسی پروژه‌های همکاری اقتصادی و سیاسی چین با دیگر کشورها، برنامه‌هایی را برای تأمین کالاهای ضروری و سوخت برای افغانستان آشکار نمی‌کند.
در عوض، مدل همکاری با متحدان نزدیک، مانند کره شمالی و پاکستان، در میان نزدیک ترین شرکای چین در دهه های گذشته، نشان می دهد که چین فقط در موارد نادر و برای جلوگیری از فروپاشی این رژیم ها کمک های مالی یا کالاهای اساسی ارائه کرده است. از سوی دیگر، پکن در همکاری های اقتصادی خود تمایل به سرمایه گذاری و مشارکت در تحویل و اجرای پروژه های متعدد به ویژه در پروژه های زیرساختی از طریق شرکت های چینی دارد.
اقتصاد ایران و افغانستان قبل و بعد از طالبان
تجارت بین ایران و افغانستان پس از رشد تولید ناخالص داخلی ایران در دوره ۲۰۱۵-۲۰۱۷ پس از امضای توافق هسته ای با جامعه بین المللی گسترش یافت. اما تجارت دوجانبه از سال ۲۰۱۸ به چند دلیل کاهش یافته است، از جمله خروج ایالات متحده از توافق هسته ای، تحریم های بعدی علیه ایران و بدتر شدن تولید ناخالص داخلی ایران به نصف رقم ثبت شده در سال ۲۰۱۶. در نتیجه، صادرات ایران به افغانستان به میزان قابل توجهی کاهش یافت.
قابل ذکر است که مبادلات تجاری بین ایران و افغانستان علیرغم تلاش های متعدد برای ارتقاء آن کاهش یافت. ایران تلاش کرده است تا کالاهای صادراتی را متنوع کند، بازارهای مرزی را تقویت کند و سرمایه‌گذاری‌های ایرانیان در صنایع کوچک و متوسط در افغانستان را افزایش دهد. همچنین تلاش کرد تا توافق ایران، هند و افغانستان برای بهره برداری از بندر چابهار برای صادرات کالا به افغانستان را تسریع بخشد. با این حال، پس از خروج آمریکا از افغانستان، صادرات ایران به این کشور به سیر نزولی خود ادامه داد و در سال ۲۰۲۰ تنها به ۱.۷ میلیارد دلار رسید.
اهمیت افغانستان برای ایران بخشی از نقشه تجاری است که شامل قدرت های کلیدی منطقه ای، یعنی چین، هند و پاکستان است
درطی همین مدت واردات ایران از افغانستان به شدت کاهش یافت و به ۲۰ میلیون دلار در سال ۲۰۱۶، ۱۰ میلیون دلار در سال ۲۰۱۸ و ۴ میلیون دلار در سال ۲۰۲۰ رسید. لازم است ایران شکاف را با جامعه بین‌الملل پر کند و در پروژه‌هایی برای حل اختلافات، مذاکره با رقبا و گشایش در برابر اقتصاد جهانی مشارکت کند.
اهمیت افغانستان برای ایران بخشی از نقشه تجاری است که شامل قدرت های کلیدی منطقه ای، یعنی چین، هند و پاکستان است. هند در چشم انداز استراتژیک خود، افغانستان را دروازه ای به آسیای مرکزی می داند که از طریق آن هند می تواند عمق استراتژیک پاکستان را به چالش بکشد.
چین نیز دارای یک گذرگاه زمینی است که آن را به افغانستان متصل می کند و به آن به عنوان ایستگاهی در پروژه «یک کمربند یک جاده» نگاه می کند. این پروژه که چین فعالانه آن را دنبال می کند، مستلزم ایجاد یک مسیر زمینی است که از خاک افغانستان عبور می کند. خروج نیروهای آمریکایی از افغانستان و ظهور طالبان به عنوان متحد پاکستان، که به چین نزدیک است، فرصت مهمی برای اجرای بخش افغانستان در طرح «یک کمربند یک جاده» است.
ناظران معتقدند که چین به پاکستان، افغانستان و هند به عنوان یک بلوک نگاه می کند. از این رو، ایران و چین یک قرارداد مشارکت راهبردی امضا کردند که خطوط ارتباطی گسترده ای را بین سه کشور در راستای استراتژی چین ترسیم می کند. پکن همچنین اعلام کرد که آماده سرمایه گذاری در اکتشاف و بهره برداری از معادن معدنی در افغانستان است که ناظران انتظار دارند ارزش آن حدود ۳ تریلیون دلار باشد.
افغانستان علاوه بر اینکه کشوری محصور در خشکی است، منابع انرژی فسیلی نیز ندارد و به دلیل جنگ های پی در پی و توسعه نیافتگی، فاقد اصول اولیه انرژی و تولید برق است
انرژی موضوع دیگری است که می توان در تحلیل روابط افغانستان و ایران مورد توجه قرار داد. افغانستان علاوه بر اینکه کشوری محصور در خشکی است، منابع انرژی فسیلی نیز ندارد و به دلیل جنگ های پی در پی و توسعه نیافتگی، فاقد اصول اولیه انرژی و تولید برق است.
ارقام منتشر شده توسط نهادهای بین المللی نشان می دهد که ۸۰ درصد برق مورد نیاز این کشور از طریق واردات تامین می شود. ایران با ۲۱ درصد، پس از ازبکستان (۳۵.۲ درصد)، تاجیکستان (۳۰.۵ درصد) سومین صادرکننده برق به افغانستان است.
مطالعات بانک انکشاف آسیایی نشان می دهد که تنها ۳۴ درصد از مردم افغانستان در سال ۲۰۲۰ برق داشتند. بررسی وضعیت کنونی نیز نشان می دهد که صادرات برق ایران به افغانستان احتمالا در آینده کاهش نخواهد یافت.
این احتمال وجود دارد که تاجیکستان برای تحت فشار قرار دادن این کشور برق افغانستان را قطع کند. با این وجود، شانس ایران برای افزایش صادرات برق به افغانستان به دلیل افزایش شکاف تقاضا و عرضه افزایش خواهد یافت. با این حال، این امر به موفقیت ایران در افزایش تولید برق پس از لغو تحریم ها و غلبه بر بحرانی که در حال عبور است بستگی دارد.
صادرات سوخت به افغانستان نیز یک پویایی مهم در روابط اقتصادی ایران و افغانستان است. ایران، صادرکننده پیشرو سوخت به افغانستان، پس از تسلط طالبان با موانعی روبرو شده است اما به عنوان یک همسایه با تولید سوخت مازاد مزیت دارد و این مهم موانع را برای سهم ایران از صادرات بنزین به افغانستان ناچیز می کند. در صورت لغو تحریم ها و اجازه تولید بیشتر بنزین، ایران احتمالاً سهم خود از صادرات بنزین را حفظ خواهد کرد و آن را افزایش خواهد داد.
نظر شما