تهمینه غمخوار؛ بازار: رجب طیب اردوغان، رئیس‌جمهور ترکیه در سفر اخیر خود به تهران در ۱۹ ژوئیه و دیدار با ابراهیم رئیسی رئیس جمهور ایران، قول همکاری اقتصادی نزدیک‌تر دادند. هر دو طرف بار دیگر تعهد خود را برای افزایش تجارت دوجانبه به ۳۰ میلیارد دلار در سال اعلام کردند.
این رقم اولین بار در سال ۲۰۱۸ و در آخرین سفر اردوغان به پایتخت ایران همراه با برنامه ریزی برای رونمایی از نقشه راه اقتصادی برای همکاری مطرح شد. در طول چهار سال گذشته، اگر چنین نقشه راهی تهیه می شد، یا جواب نداده و یا تاکنون دنبال نشده است. در سال ۲۰۱۸، تجارت ایران و ترکیه در حدود ۱۰ میلیارد دلار ثبت شد در حالی که در سال ۲۰۲۱ به حدود ۵ میلیارد دلار رسید.
در خصوص موضوع سوریه که هدف اصلی اردوغان، احیای نشست آستانه بود، تهران و آنکارا نسبت به سال ۲۰۱۸ به یکدیگر نزدیک‌تر نشده‌اند. این موضوع در خصوص عراق، قفقاز جنوبی و مناطق دیگر در منطقه نیز صدق می کند.
اردوغان پس از بازگشت از تهران اعلام کرد که ترکیه واردات نفت و گاز طبیعی از ایران را افزایش خواهد داد. اما تعدادی از موانع از جمله تحریم های ایالات متحده علیه ایران، بر سر راه وجود دارد. با این حال، روابط اقتصادی نزدیک‌تر این پتانسیل را دارد که رقابت منطقه‌ای حاصل جمع صفر ایران و ترکیه را کاهش دهد.
مهار رقابت
در جریان سفر جواد ظریف وزیر امور خارجه پیشین ایران به استانبول در اواخر ژانویه ۲۰۲۱، طرف‌های ایرانی و ترک رسما اعلام کردند که به دنبال زمینه‌های مشترک و تلاش برای یافتن راه‌حل‌هایی برای تعدادی از چالش‌های سیاسی از جمله آینده سوریه و ثبات قفقاز جنوبی هستند.
در همین حال، ترک‌ها نیز علناً از واشنگتن خواستند تا تحریم‌های ایران را لغو کند. با این حال، علی‌رغم تمام این موارد مورد علاقه دوجانبه، این تصور که هرگونه فشاری به سوی مشارکت ایران و ترکیه وجود دارد، نابهنگام است. چنین تعهداتی قبلاً بارها داده شده بود و از زمانی که اردوغان در سال ۲۰۰۳ قدرت را در آنکارا به دست گرفت، عملی نشد.
به عنوان مثال، اگر موضع ترکیه در مورد تجارت با همسایه بزرگ جنوب شرقی خود را در نظر بگیریم، تجارت دوجانبه طی سالهای ۲۰۱۷ تا ۲۰۲۰ به شدت کاهش یافت و تحریم‌های ایالات متحده دلیل اصلی این کاهش نبود. در واقع، ترک‌ها از تحریم‌های آمریکایی‌ها علیه ایران به عنوان بهانه‌ای برای کاهش واردات کلان انرژی ترکیه از جمهوری اسلامی استفاده کردند که آنکارا همیشه آن را بسیار گران می‌دانست.
در همین حال، همه‌گیری کووید، بدون شک تأثیر منفی بر تجارت داشت زیرا مرزهای زمینی مشترک بسته شد و فعالیت‌های تجاری بین‌المللی زمینی برای بیشتر سال ۲۰۲۰ متوقف شد. بزرگترین واردات ترکیه از ایران که برای مدت طولانی به تهران مزیت و مازاد تجارت با آنکارا می داد، گاز طبیعی و نفت خام بود. این تجارت از نظر تئوری نباید تحت تأثیر بسته شدن مرزها قرار می گرفت، اما با این وجود کاهش یافت.
در سپتامبر ۲۰۲۰، روسای جمهور ایران و ترکیه مجددا متعهد شدند مبادلات تجاری دوجانبه را به ۳۰ میلیارد دلار در سال افزایش دهند. این آخرین هدف سیاستی در زمانی اعلام شد که حجم تجارت متقابل در واقع به سرعت در حال کاهش بود. در شش ماهه اول سال ۲۰۲۰، تجارت بین دو کشور به حدود یک میلیارد دلار کاهش یافت که در واقع یک کاهش ۷۳ درصدی را نشان داد.
این کاهش با ورود دونالد ترامپ به کاخ سفید و اعمال مجدد تحریم های آمریکا علیه ایران یک سال بعد آغاز شده بود به طوری که از سال ۲۰۱۷، صادرات گاز طبیعی و نفت خام ایران به ترکیه به شدت کاهش یافته است. اما تهران سیاست های ترامپ را دلیل اصلی بدتر شدن تجارت با ترکیه نمی دانست. در واقع، ایرانی ها اقدامات ترکیه را به عنوان تلاشی عمدی برای کاهش وابستگی ترکیه به واردات گاز و نفت ایران تفسیر کردند.
زمانی که در اوایل سال ۲۰۲۰، بخشی از خط لوله گاز ایران به ترکیه مورد حمله و انفجار قرار گرفت، تهران سریعا پیشنهاد تعمیر مشترک خط لوله آسیب‌دیده را داد. اما ترک ها به این پیشنهاد ایران توجهی نکردند. بیژن زنگنه، وزیر نفت ایران، در واکنش به این مخالفت، آنکارا را به شریکی غیرمسئولانه متهم کرد.
در چرخشی بیشتر، در حالی که ترک ها از بازگرداندن خرید گاز از ایران خودداری کردند، واردات گاز طبیعی مایع (LNG) از ایالات متحده را افزایش دادند و برای اولین بار پس از چندین سال، ترکیه به مازاد تجاری با ایران دست یافت. بر همین اساس، طرف ایرانی در حال حاضر، خریدار جایگزینی ندارد که بتواند جایگزین نقش دیرینه ترکیه به عنوان بزرگترین مشتری گاز طبیعی ایران شود.
همکاری تجاری و اقتصادی ایران و ترکیه به این دلیل اهمیت دارد که از سال ۱۹۷۹، بستر بسیار مهمی قابل مشاهده بوده که در غیر این صورت روابط دوجانبه اغلب پرتنش می توانست ادامه یابد. با تضعیف روابط تجاری و اقتصادی، رقابت ژئوپلیتیکی ایران و ترکیه می تواند به شدت دوباره تشدید شود.
تجارت نفت و گاز یکی از عواملی است که باید مراقب بود. موضوع دیگر بر توانایی تهران و آنکارا برای سازش، در مورد زیرساخت های انرژی و ترانزیتی منطقه ای برنامه ریزی شده متمرکز است.
ترکیه و گاز ایران
ترک‌ها همکاری‌های خود را با جمهوری آذربایجان در زمینه روابط نظامی افزایش دادند و در عین حال همکاری نزدیک با باکو برای تبدیل ترکیه به مسیر اصلی ترانزیتی جمهوری آذربایجان برای صادرات گاز طبیعی این کشور به اروپا بود. در ۳۱ دسامبر ۲۰۲۰، اروپا اولین گاز طبیعی خود را از جمهوری آذربایجان از طریق کریدور گاز جنوبی (SGC) دریافت کرد.
این زنجیره خط لوله به طول ۳۵۰۰ کیلومتر گاز را از میدان شاه دنیز در بخش جمهوری آذربایجان در دریای خزر از طریق گرجستان و ترکیه به ایتالیا منتقل می کند. آنکارا از این پروژه استراتژیک انرژی حمایت کرد و به باکو کمک کرد تا حمایت سیاسی و مالی اروپا را از آن کسب کند.
در مقابل، آنکارا از اوایل دهه ۱۹۹۰، هر زمان که تهران از ترکیه درخواست همکاری برای ایجاد مسیر ترانزیت خط لوله گاز ایران به اروپا را داشت، متوقف شده است. در این مرحله ایران دو گزینه دارد. می تواند بازار گاز اروپا را به طور کامل کنار بگذارد و بر بازارهای آسیا تمرکز کند. از سوی دیگر، تهران می‌تواند با باکو و آنکارا به توافق برسد تا گاز ایران را به خطوط لوله فعلی که جمهوری آذربایجانی‌ها قبلاً ساخته‌اند و از طریق خاک ترکیه به سمت غرب به اروپا می‌رود، وارد کند.
در همین راستا، آنکارا روی مذاکره با تهران در مورد احتمال تمدید قرارداد ۲۵ ساله که در سال ۲۰۲۶ منقضی می‌شود، در حالی که گاز تبریز به آنکارا را از طریق یک خط لوله ۲۵۷۷ کیلومتری تامین می‌کند، مذاکره خواهد کرد.
مقامات ایرانی معتقدند که ترکیه علاقه مند به ادامه خرید گاز ایران است. اما اکتشافات اخیر میدان‌های گازی در بخش‌های این کشور در دریای سیاه و مدیترانه این سوال را مطرح می‌کند که آیا آنکارا به اندازه قبل به حجم‌های گاز ایران نیاز خواهد داشت؟ پس از روسیه، ایران بزرگترین تامین کننده گاز ترکیه بوده است. ترکیه در ۱۰ سال گذشته بارها و بارها تلاش کرده تا قیمت کمتری برای گازی که از ایران وارد می کند، پرداخت کند اما ناموفق بوده است.
تهران پیش بینی می کند که آنکارا از تحولات مختلف اخیر برای توقف واردات گاز از ایران یا درخواست تخفیف قابل توجه استفاده کند. این امر به شدت به حجم تجارت بین دو کشور ضربه می زند. ایران نه تنها از موضع ترکیه در قبال گاز ایران ناراضی است، بلکه ایرانی‌ها نیز از آنچه به عنوان فرصت‌طلبی ترکیه در مورد تحریم‌های آمریکا علیه ایران می‌دانند، نیز ناراحت هستند.
در دهه ۱۹۹۰، آنکارا برای کنار گذاشتن تهران از چندین پروژه زیرساختی کلیدی منطقه ای استفاده کرد. مهمتر از همه، هرگونه پیشنهادی برای مسیرهای خط لوله نفت و گاز دریای خزر که از ایران عبور کند عملاً توسط واشنگتن وتو شد. به همین دلیل است که خط لوله باکو_تفلیس_جیهان برای رساندن نفت جمهوری آذربایجان به ترکیه ساخته شد؛ اگرچه مسیری از طریق ایران به خلیج فارس و به بازارهای جهانی کوتاه‌تر و از نظر تجاری ارزان‌تر بود.
همین پویایی امروز نیز در جریان است. آخرین جنگ در قفقاز جنوبی یعنی جنگ دوم قره باغ ۲۰۲۰، فرصت های جدیدی را برای پروژه های زیرساختی منطقه ای جدید ایجاد کرده است. در این شرایط، ترکیه می خواهد نقش خود را به عنوان یک مرکز ترانزیتی انرژی و تجارت حفظ کند. اما ایرانی‌ها عمیقا نگران این موضوع هستند که دوباره مانند دهه ۱۹۹۰ کنار گذاشته شوند.
مسیرهای جایگزین پیش رو
مزایای جمهوری اسلامی ایران به دلیل موقعیت جغرافیایی در حال حاضر تا حد زیادی از نظر زیرساخت های حمل و نقل و انرژی منطقه‌ای مورد استفاده قرار نگرفته است. برخی از کارشناسان ترک معتقدند که ایرانی ها می‌توانند با دستیابی به توافق با آمریکایی ها و در نتیجه کاهش فشاری که تحریم‌های آمریکا بر اقتصاد ایران وارد می‌کند، شرایط را برگردانند. اما در غیاب چنین توافقی میان تهران و واشنگتن، تهران مجبور است عقب بنشیند و به بهترین ها امیدوار باشد.
تلاش‌های موفقیت‌آمیز برای معکوس کردن روابط تجاری رو به کاهش بین ایران و ترکیه، که از لحاظ تاریخی پشتوانه یک رابطه رقابتی دیگر بوده است، می‌تواند کاتالیزوری برای محدودیت کمتر و رقابت آشکارتر باشد. برای مثال، موضع نسبتاً تساهل‌آمیز ترکیه در قبال برنامه هسته‌ای تهران می‌تواند سخت‌تر شود.
علاوه بر آن، رقابت ترکیه و ایران در سوریه، عراق و سایر نقاط خاورمیانه می تواند بارزتر شود یا حداقل، اگر آنکارا بخواهد با تمدید قرارداد پس از سال ۲۰۲۶ موافقت کند، ترکیه ممکن است قیمت پایین‌تری برای گاز ایران را طلب کند.
بنابراین، تعدادی از عوامل مختلف می‌توانند روابط چند وجهی دو کشور را به هم نزدیک یا از هم جدا کنند؛ اما آنچه مسلم است این است که سفر اردوغان به تهران برای مدیریت رقابت اجتناب ناپذیر کوتاه مدت آنها بوده است.
نظر شما