تلاش ترکیه برای تبدیل شدن به هاب ترانزیت گاز اروپا با کمک ایران؛ لزوم تامین منافع تهران

وحید پورتجریشی؛ بازار: با کاهش معنادار صادرات گاز روسیه به اروپا و ایجاد بحران سوخت در قاره سبز، اکنون اروپا بیش از هر زمان دیگری طی بیست سال گذشته، به دنبال یافتن جایگزین منابع گازی به جای گاز صادراتی روسیه است.

در همین راستا، «فوآد اوکتای» معاون رئیس جمهور ترکیه روز سه شنبه طی سخنانی اعلام کرد که کشورش در حال بررسی سه راه حل کلی برای رفع بحران گازی شکل گرفته از طریق جایگزین سازی گاز ترکمنستان با روسیه بوده و در هر سه حال نیز، گاز صادراتی به اروپا از طریق خط لوله گازی «تاناپ» (TANAP) از طریق شمال شرق ترکیه به یونان و از آنجا به دیگر کشورهای اروپایی راه خواهد یافت.

در خصوص خط لوله گازی تاناپ باید گفت که این خط در حال حاضر گاز جمهوری آذربایجان را از طریق ترکیه به یونان انتقال داده و از آنجا به بعد نیز با اتصال به خط لوله TAP به کشورهای آلبانی، بلغارستان، ایتالیا و همچنین بازار اروپای مرکزی انتقال خواهد داد.

البته در این میان مشکلات فنی قابل توجهی نیز وجود دارد. به عنوان مثال، ظرفیت سالانه خط TANAP حدود ۱۵ میلیارد متر مکعب در سال بوده و این در حالیست که ظرفیت خط لوله TAP تنها ۱۰ میلیارد متر مکعب است. گفته می شود بروکسل در حال بررسی راه حل های فنی پیش رو برای رفع این مشکل است.

تلاش ترکیه و برای تبدیل شدن به هاب ترانزیت گاز به اروپا
همانطور که گفته شد، ترکیه اکنون برای دومین بار طی بیست سال گذشته در تلاش است تا به هاب ترانزیت گازی اروپا تبدیل شود. پیشتر در سال ۱۹۹۹، سه شرکت شِل، بچتل و جنرال الکتریک پیشنهاد تشکیل کنسرسیوم گازی مشترک با ترکیه برای انتقال گاز ترکمنستان به اروپا از طریق ساخت خط لوله زیر دریایی میان ترکمنستان و جمهوری آذربایجان را دادند تا در ادامه مسیر، گاز صادراتی مذکور را به ترکیه و گرجستان منتقل کرده و از آنجا به بازار اروپا برسانند. البته این پروژه، اندکی بعد با اعلام خبر کشف منابع گازی در جمهوری آذربایجان ملغی شد.

اکنون اما آنکارا با طرح سه گزینه پیشنهادی خود برای انتقال گاز ترکمنستان به اروپا سعی دارد به هاب ترانزیت گازی اروپا تبدیل شده که درآمد کنونی از آن نیز به ویژه با توجه به تورم و ضعف اقتصادی کم سابقه شکل گرفته در ترکیه بسیار قابل توجه خواهد بود. در هر سه طرح نیز با توجه به نقشه مسیر که در ابتدای این مطلب به آن اشاره شد، ترکیه سود خود را از این طرح انتقال گاز خواهد برد.

گزینه های مد نظر ترکیه برای انتقال گاز ترکمنستان به اروپا
۱)خط لوله ترانس کاسپین: نخستین گزینه پیشنهادی اوکتای، همان انتقال گاز از طریق خط لوله عبوری از دریای خزر است که گاز ترکمستان را به این سوی خزر و در نهایتا اروپا ترانزیت خواهد کرد. البته این طرح سال گذشته نیز در قالب پروژه ای به نام «منابع ترانس کاسپین» یا TCR از سوی دولت آمریکا مطرح شده بود که با توجه به بحران شدید منابع گازی موجود در اروپا و زمانبر بودن ساخت چنین خط لوله ای، عملا کارآیی لازم را نخواهد داشت.

این پروژه نیازمند ساخت ۴۸ مایل خط لوله خواهد بود که میدان گازی ترکمنستان را به میدان نفتی ACG در جمهوری آذبایجان متصل سازد. پیشنهاد این پروژه نخستین بار توسط «الن موستارد» سفیر سابق آمریکا در ترکمنستان مطرح شده بود که به اعتقاد وی می تواند بین ۱۰ الی ۱۲ میلیارد متر مکعب گاز را بین دو سوی دریای خزر ترانزیت نماید.

۲)سوآپ گازی با ایران: موضوع سوآپ گاز و برق میان ترکمنستان و ایران البته مورد جدیدی نیست و در گذشته هم دو کشور قراردادهای مشابهی با یکدیگر داشته اند. اما اینبار، اوکتای معتقد است می توان در قالب امضای یک قرارداد سوآپ گازی، ترکمستان گاز مد نظر را به بخش شمالی شرقی ایران صادر نموده و در عوض، ایران از منطقه شمال غربی خود اقدام به تحویل همان میزان گاز دریافتی از ترکمنستان به جمهوری آذربایجان نماید.

البته ذکر این نکته الزامی است که بنا به افزایش روزافزون تقاضای گاز در داخل جمهوری آذربایجان، هر روز از میزان توانایی این کشور در تامین گاز صادراتی کاسته شده و این موضوع نیز یکی از معضلات پیش روی ترکیه خواهد بود و البته ارتباطی به مساله سوآپ گازی ایران ندارد.

۳)استفاده هم زمان از خط لوله و کشتی: مدل پیشنهادی دیگر اوکتای، استفاده از کشتی و خط لوله است که در این مدل، گاز ترکمسنتان به صورت LNG فشرده و مایع در آمده و در کشتی های تانکر دارد ویژه بارگیری شده و سپس در مقصد جمهوری آذربایجان بار دیگر به حالت گاز تبدیل خواهد شد.

البته اوکتای توضیح بیشتری در این خصوص جزئیات این پروژه نداد. با اینحال به نظر نمی رسد با توجه به هزینه تبدیل گاز به LNG و بالعکس و همچنین هزیه حمل که فاکتور زمان انجام این فرآیند را نیز باید به آن اضافه کرد، این پروژه چندان منطقی و مقرون به صرفه باشد.

قرارداد سوآپ گازی با ایران و مشکلات آن
اوکتای در خصوص مشکل قرارداد سوآپ گازی با ایران که ظاهرا منطقی ترین گزینه در قیاس با دو مورد دیگر است، گفت که در خصوص چنین قراردادی، بزرگترین مشکل پیش رو، تحریم های اقتصادی وضع شده علیه تهران است که امضای هرگونه قرارداد تجاری با ایران را دچار مشکل می سازد.

اگرچه قرارداد سوآپ را به نوعی می توان قرارداد تهاتر همجنس دانست که در آن پولی میان طرفین معامله رد و بدل نمی شود، اما در هر صورت این قرارداد ماهیتی تجاری داشته و امکان امضای آن با تهران چندان سهل الوصول نیست.

مورد دیگری که می توان به آن اشاره کرد، قیاس درآمد حاصل از سوآپ است. اساسا قراردادهای سوآپ را نمی توان به لحاظ تجاری و نقدینگی موجود در آن، قراردادهای پر سودی در نظر گرفت. تنها مزیت این قراردادها به ویژه در بخش نفت و گاز، ساده سازی فرآیند انتقال است. به این معنا که ایران نیازی به کشیدن خط لوله انتقال گاز برای گاز رسانی به بخش های شمال شرقی دو از دسترس خود نداشته و این گاز از طریق ترکمسنات به راحتی تامین خواهد شد. در عوض، همین میزان گاز از طریق شمال غربی ایران راهی جمهوری آذربایجان و ترکیه خواهد شد.

اما اگر این قرارداد را صرفا قراردادی سوآپی در نظر بگیریم، حق ترانزیت گازی عاید ایران نشده و تنها سود ایران از چنین قرادادی، سهولت در گازرسانی به شمال شرق ایران است. این در حالیست که ترکیه در هر سه سناریوی پیشنهادی خود، حق ترانزیت گاز را به دلیل عبور خط لوله از خاک این کشور دریافت خواهد کرد که با توجه به حجم گاز انتقالی، درآمد کلانی عاید ترکیه خواهد شد.