تهران_عشق آباد؛ از آغاز روابط دیپلماتیک تا تیرگی روابط گازی| همواری مسیر ایران در تبدیل به هاب انرژی

تهمینه غمخوار؛ بازار: ایران و جمهوری آذربایجان در سفر چند روز گذشته جواد اوجی وزیر نفت به باکو، تفاهم‌نامه همکاری دوجانبه و افزایش انتقال گاز ترکمنستان از خاک ایران به مقصد آذربایجان را با در نظرگرفتن این موضوع که امکان افزایش حجم این قرارداد در آینده نیز وجود خواهد داشت، امضا کردند.

اوجی و تیم اقتصادی که برای حضور در هفته انرژی باکو به این کشور سفر کرده بود، روز جمعه (۱۳ خرداد) به همراه میکائیل جباراُف، وزیر اقتصاد جمهوری آذربایجان تفاهم‌نامه افزایش همکاری‌های دوجانبه را امضا کرد که بر اساس آن، دو طرف توافق کردند حجم گاز انتقالی سالانه ترکمنستان به جمهوری آذربایجان از طریق خطوط ایران را دو برابر کنند.

این قرارداد به‌صورت حجمی است و ایران به‌عنوان هزینه سوآپ، بخشی از گاز انتقالی را برمی‌دارد و جای پای ایران را در مسیر تبدیل شدن به هاب انرژی منطقه تحکیم می بخشد. آذر ماه سال گذشته، در حاشیه سران اکو سه کشور ایران، ترکمنستان و جمهوری آذربایجان توافق کردند سالانه ۱.۵ تا ۲ میلیارد مترمکعب گاز ترکمنستان را به جمهوری آذربایجان سوآپ کنند.

نگاهی به پیشینه روابط دوجانبه و فرار و نشیبهای آن
روابط دیپلماتیک ترکمنستان و ایران با استقلال ترکمنستان در سال ۱۹۹۱ آغاز شد و جمهوری اسلامی یکی از اولین کشورهایی بود که حاکمیت این کشور را به رسمیت شناخت. از این تاریخ به بعد روابط فشرده ای بین دو کشور در زمینه انرژی، زیرساخت و اقتصاد آغاز شده است.

بر اساس بررسی آماری بریتیش پترولیوم (BP)، ایران و ترکمنستان به ترتیب دومین (۳۲ تریلیون متر مکعب) و چهارمین (۱۹.۵ تریلیون متر مکعب) بزرگترین کشورهای دارنده گاز طبیعی اثبات شده در جهان هستند. این واقعیت که دو کشور دارای مرز مشترک بیش از ۱۰۰۰ کیلومتر هستند، امکان همکاری همه جانبه تر بین طرفین را در مقایسه با سایر کشورهای آسیای مرکزی افزایش می دهد.

تقریباً تمام بخش‌ های ایران از جمله بخش انرژی سال‌ها است که به دلیل برنامه هسته‌ای کشور تحت تحریم‌های غرب به‌ویژه ایالات متحده آمریکا بوده است. بر همین اساس، برخی از کارشناسان معتقدند که به دلیل تحریم ها، ایران نمی تواند به طور کامل از ظرفیت انرژی خود استفاده کند و در نتیجه زیرساخت ضعیفی در بخش انرژی دارد. علاوه بر این، زیرساخت‌های خط لوله کشور به‌ویژه در شمال به دلیل سوء مدیریت و بهره‌برداری ناکافی از میادین گازی، شکاف‌های سرمایه‌گذاری و هزینه بالای یارانه‌ها بر اقتصاد، دارای مشکلات جدی است.

به همین دلیل است که اگرچه ایران از نظر ذخایر قطعی گاز طبیعی دومین کشور جهان است، اما به دلیل موقعیت جغرافیایی خود برای تامین نیازهای گاز طبیعی مناطق شمالی و شمال شرقی کشور از ترکمنستان گاز طبیعی وارد می کند که هزینه کمتری نسبت به خط لوله از جنوب به شمال دارد.

در این زمینه، اهمیت همکاری های انرژی بین دو کشور برای ترکمنستان که خواهان تنوع بخشیدن به سیاست انرژی خود و کمک به تامین نیازهای انرژی منطقه شمال است، غیر قابل انکار است.

در همین راستا، قرارداد گاز طبیعی ترکمنستان و ایران که در تیرماه ۹۵ بین صفرمراد نیازف رئیس جمهور ترکمنستان و علی اکبر هاشمی رفسنجانی رئیس جمهور ایران امضا شد در ژانویه ۱۹۹۶ به تصویب رسید. انتقال گاز طبیعی به ایران از طریق خط لوله ۲۰۰ کیلومتری کورپچه - کوردکوی که گاز طبیعی را از میدان کورپچه در غرب ترکمنستان به منطقه کوردکوی در شمال ایران منتقل می کند با ظرفیت سالانه هشت میلیارد متر مکعب در سال ۱۹۹۷ میلادی و ۱۸۲ کیلومتر خط لوله دولت آباد_سرخس_خانگیران با ظرفیت سالانه ۱۲.۵ میلیارد متر مکعب در سال ۲۰۱۰ احداث شد.

اگرچه ظرفیت این خط لوله خیلی زیاد نیست، اما از اهمیت تاریخی برخوردار است، زیرا گاز طبیعی دریای خزر پس از شوروی را بدون مشارکت روسیه به اولین مسیر صادراتی خود می رساند.

با این حال، ترکمنستان به دلیل ظرفیت ناچیز خط لوله احداث شده و عدم سرمایه گذاری در میدان گازی کورپچه، نتوانست حجم گاز طبیعی مورد نیاز سالانه ایران را تامین کند. به منظور غلبه بر کمبود عرضه و افزایش همکاری های متقابل انرژی، تصمیم به احداث خط لوله جدید گرفته شد.

خط لوله گاز دولت آباد_سرخس_خانگیران نیز که در سال ۲۰۱۰ برای افزایش همکاری های انرژی بین دو کشور افتتاح شد، برای انتقال گاز طبیعی از میدان دولت آباد ترکمنستان به شمال ایران طراحی شده است. این خط لوله گاز طبیعی برای تامین نیاز گاز استان های سمنان، مازندران، گلستان، خراسان رضوی، خراسان شمالی و خراسان جنوبی در شمال شرق ایران برنامه ریزی شده است.

به این ترتیب ظرفیت ترکمنستان برای انتقال گاز طبیعی به ایران از طریق دو خط لوله به ۲۰ میلیارد متر مکعب در سال رسیده است. با توقف واردات گاز روسیه از ترکمنستان در آوریل ۲۰۰۹، زمان خوبی برای یک مسیر صادراتی جدید در جهت تحریک اقتصاد ترکمنستان بر اساس درآمد انرژی بود.

با این حال، می توان گفت که سیاست ترکمنستان برای توسعه همکاری انرژی با ایران پر فراز و نشیب است. در سالهای گذشته، به دلیل مشکلات ناشی از تحریم های اقتصادی اعمال شده علیه ایران، دولت جمهوری اسلامی در برهه ای نتوانست هزینه گاز طبیعی وارداتی از ترکمنستان را پرداخت کند و به همین دلیل مشکلاتی بین دو کشور در زمینه پرداخت وجود داشت.

در پاسخ به این امر، دولت عشق آباد با اعمال فشار بر تهران، صادرات گاز طبیعی به ایران را در دسامبر ۲۰۰۸ متوقف کرد و این سیاست را تا فوریه ۲۰۰۹ ادامه داد و قیمت گاز طبیعی را دو برابر نمود. تا اینکه در سال ۲۰۱۰، مشکل قیمت بین دو کشور با شروع خط لوله دوم حل شد.

پس از آن، در نوامبر ۲۰۱۲، جریان گاز طبیعی صادراتی از ترکمنستان به ایران به عنوان بخشی از فشارهای آمریکا بر ترکمنستان یا سیاست تحریمی غرب علیه ایران در آن زمان کاهش یافت و دولت جمهوری اسلامی به همین دلیل از عشق آباد انتقاد کرد.

بر همین اساس، ایران که با اختلال در جریان گاز مواجه شده بود، اجرای پروژه هایی را برای کاهش نیاز به گاز طبیعی ترکمنستان آغاز کرد. برای این منظور، جمهوری اسلامی ساخت خط لوله ای به طول ۱۶۰ کیلومتر را آغاز کرد که از استان سمنان تا استان مازندران در قلمرو خود با وجود هزینه بسیار بالا امتداد یافت.

بحران گاز طبیعی بین دو کشور بار دیگر در سال ۲۰۱۷ آغاز شد. شرکت ملی گاز ایران در بیانیه‌ای در اول ژانویه ۲۰۱۷ اعلام کرد که ترکمنستان صادرات گاز طبیعی به ایران را به دلیل بدهی دو میلیارد دلاری تهران بابت گاز دریافتی در سال‌های ۲۰۰۷ تا ۲۰۰۸ متوقف کرده است.

طرف ایرانی، از سوی دیگر، استدلال کرد که بدهی مورد اشاره ترکمنستان بیش از واقعیت است. با وجود مذاکرات طولانی، طرفین نتوانستند به توافق برسند و شرکت دولتی ترکمن گاز موضوع را به دادگاه داوری بین المللی کشاند. در سال ۲۰۲۰، این دادگاه تصمیم خود را در مورد مناقشه گاز طبیعی ایران و ترکمنستان به نفع ترکمنستان اعلام کرد.

توافق برای حل مشکلات گازی در نشست شانگهای
بر همین اساس، قربانقلی بردی محمداف رئیس‌جمهور ترکمنستان و ابراهیم رئیسی رئیس‌جمهور ایران در حاشیه نشست سران کشورهای سازمان همکاری شانگهای که در ۱۷ سپتامبر ۲۰۲۱ در شهر دوشنبه پایتخت تاجیکستان برگزار شد، گرد هم آمدند و برای حل مشکل گاز به توافق رسیدند.

علاوه بر این، رشید مردوف وزیر امور خارجه ترکمنستان در تاریخ ۲۶ تا ۲۸ اکتبر ۲۰۲۱ برای دیدار وزرای امور خارجه کشورهای هم مرز با افغانستان به اضافه روسیه به ایران سفر کرد و این فرصت را داشت تا درباره موضوع بسیار مهم دوجانبه، جریان گاز ترکمنستان به ایران با مقامات ایران گفتگو کند. پس از این دیدار، طرف ایرانی اعلام کرد که تهران علاقه مند به از سرگیری واردات از دوشنبه است.

در همان زمان، تحلیلگران مسائل بین الملل اعلام کردند که این یک واقعیت است که قطع گاز دو کشور کاملاً مبتنی بر موضوع بدهی بوده و امری مسلم است که جریان گاز ترکمنستان که پنج سال پیش متوقف شده بود، با حل مشکل بدهی از سر گرفته خواهد شد.

بر همین اساس، در سال ۲۰۲۱ اعلام شد که با توجه به تحولات پیرامون دیدار سران دو کشور برای مذاکره، بحران انرژی بین دو کشور که از سال ۲۰۱۷ آغاز شده بود، در آینده نزدیک حل خواهد شد. از آنجایی که اختلافات در قراردادهای انرژی بین کشورها بیشتر بر سر پرداخت و چانه زنی قیمت است، جمهوری اسلامی سعی کرده که این موضوع تاثیر منفی بر روابط دوجانبه نداشته و همواره توانسته راه حلی برای آن بیابد.

در هر صورت، اختلافات قیمتی اغلب به مذاکرات یا اختلاف نظر بین دو شرکت ملی گاز یا نفت محدود می شود، نه اینکه یک موضوع بین کشوری باشد. از این رو انتظارها برای توسعه همکاری های لازم در زمینه انرژی بین دو کشور برای طرفین ادامه یافته به طوری که روابط تهران و عشق آباد در مسیر توسعه قرار دارد و طرفین مصمم هستند در روابط سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی گام های موثر و مفیدی به نفع ملت های خود بردارند.

ترکمنستان به دنبال باز کردن صفحه تاریخی جدیدی در روابط با جمهوری اسلامی ایران است و پیشنهادهای متعددی برای گسترش همکاری‌های همه جانبه به ویژه افزایش و تسهیل تجارت و ترانزیت در پایانه‌های مرزی ارائه شده است. از طرفی، این کشور، علاقه مند است با توجه به ظرفیت های متنوع و متعدد موجود، تمام تلاش خود را برای تسریع روند ارتقای سطح تعاملات دوجانبه به کار گیرد و فعال شدن کمیسیون مشترک همکاری های اقتصادی قطعاً به تحقق این هدف کمک خواهد کرد.

ایران نیز بر اساس صحبتهای تلفنی ابراهیم رئیسی در ماه گذشته، اعلام کرد که تعاملات دو کشور در زمینه های مختلف از جمله همکاری های گازی، ترانزیتی و ریلی به خوبی پیش رفته است و جمهوری اسلامی مطمئن است که با مدیریت رئیس جمهور ترکمنستان این روند در دوره آتی تسریع خواهد شد.

جمهوری اسلامی از اوایل سال ۲۰۲۲، به کشور دوست و همسایه ترکمنستان اعلام کرد که برای واردات و سوآپ گاز با کشورهای همسایه تا سقف ۴۰ میلیون مترمکعب در روز یا ۱۰ تا ۱۵ میلیارد مترمکعب در سال آمادگی دارد.

بر همین اساس، قراردادها و تفاهمنامه های انرژی بین دو کشور، با توجه به این که ترکمنستان از نظر استراتژیک بین چین، آسیای مرکزی و دسترسی به بازارهای اروپایی قرار دارد و به عنوان یک مرکز ترانزیتی اوراسیا دارای پتانسیل بسیار زیادی است، روابط سیاسی و اقتصادی تهران و عشق آباد را در حالی که دو کشور بر سر مسائل قیمتی مربوط به قرارداد گازی قبلی اختلاف داشتند، احیا خواهد کرد و به تعمیق روابط دوجانبه به خصوص روابط تجاری منجر خواهد شد. تجارت ایران و ترکمنستان با رشد ۸۴ درصدی در سال ۲۰۲۱ حدود یک میلیارد دلار گزارش شده است.

بندر ترکمن باشی در دریای خزر دسترسی به کریدور شمال_جنوب و بازارها را در ایران و همچنین از غرب به قفقاز، ترکیه و اتحادیه اروپا، از شمال غرب به روسیه، از شرق به افغانستان و ازبکستان و از جنوب از طریق ایران به خاورمیانه، شرق آفریقا، هند، پاکستان و جنوب آسیا. فراهم می کند.