خان، ستاره سابق کریکت که ایدئولوژی محافظه‌کار اسلام‌گرایانه ویژگی سه سال و هشت ماه ریاست‌جمهوری او بود، اوایل یکشنبه با از دست دادن رای عدم اعتماد پارلمان، برکنار شد. در حرکت به عدم قطعیت سیاسی پیش رو، خان پی از برکناری صدها هزار نفر از هواداران خود را در اعتراض به برکناری خود جمع کرد و دولت بعدی را به عنوان «دولت تحمیلی» توصیف کرد. در شهرهای سراسر پاکستان، هواداران خان راهپیمایی کردند و پرچم‌های بزرگ حزب را به اهتزاز درآوردند.
خان می گوید که مخالفان با واشنگتن برای سرنگونی او تبانی کرده‌اند که دلیل آن نیز سیاست خارجی مستقل و به نفع چین و روسیه است؛ اما وزارت خارجه آمریکا هرگونه دخالت در سیاست داخلی پاکستان را رد کرده است.
ائتلاف اپوزیسیون متشکل از احزابی است که دو حزب بزرگ آن عبارتند از حزب مسلم لیگ پاکستان به رهبری شهباز شریف و حزب مردم پاکستان به ریاست پسر و شوهر بی‌نظیر بوتو، نخست وزیر سابق. در پاکستان، چند خانواده ثروتمند و قدرتمند دهه‌هاست که بر سیاست مسلط بوده‌اند، و قدرت اغلب بین اردوگاه‌های شریف و بوتو دست به دست می‌شد. مثلا نواز شریف در سال ۲۰۱۵ پس از محکومیت در ارتباط با فساد مالی که در اسناد پاناما فاش شد، توسط دادگاه عالی خلع شد یا آصف علی زرداری، شوهر بوتو که پس از انتخابات سال ۲۰۰۸ به عنوان رئیس جمهور پاکستان بود، بیش از هفت سال را به اتهام فساد اداری در زندان سپری کرده است.
خان که در سال ۲۰۱۸ به قدرت رسید، وعده شکستن حکومت خانوادگی در پاکستان را داد، اما مخالفانش ادعا کردند که او در انتخابات با کمک ارتش قدرتمند پیروز شد که در نیمی از تاریخ ۷۵ ساله این کشور حکومت کرده است.
شهباز شریف سه بار به عنوان وزیر ارشد بزرگترین و با نفوذترین استان پنجاب پاکستان خدمت کرده است که ۶۰ درصد از جمعیت ۲۲۰ میلیونی این کشور را تشکیل می‌دهد. پسر او حمزه هفته گذشته توسط پارلمان ایالتی پنجاب به عنوان وزیر ارشد جدید انتخاب شد.
سیاست خارجی دولت جدید
یکی از اختلافات دولت ایالات متحده و پاکستان رابطه نزدیک خان با چین رو روسیه است. بطوریکه در آغاز حمله روسیه به اوکراین، سفر وی مورد انتقاد شدید غربی‌ها قرار گرفت چون انتظار داشتند اسلام آباد این حمله را محکوم کند. بدوت تردید، سفر عمران خان به روسیه از نظر آمریکا و غرب خوب نبود و آنها سعی کردند پاکستان را تحت فشار قرار دهند و خواستار محکومیت تهاجم روسیه به اوکراین شدند اما پاکستان این کار را نکرد و پاکستان در قبال درگیری روسیه و اوکراین موضع بی‌طرفی اتخاذ کرد.
به باور برخی از کارشناسان، اما این بدان معنا نیست که قدرت‌های خارجی یا آمریکا آماده برکناری عمران خان یا دولت او بودند، آنها گزینه‌های دیگری مانند قرار دادن پاکستان در لیست خاکستری FATF یا عدم پرداخت تسهیلات در صندوق بین المللی پول را برای تحت فشار گذاشتن پاکستان دارند. از همین روی مخالفان وی معتقدند که موضوع توطئه ساخته شده از سوی خان برای آسیب رساندن به وجهه پاکستان در سطح بین المللی است. عمران خان آمریکا را متهم به توطئه علیه دولتش می‌داند که تأثیر منفی بر روابط پاکستان و آمریکا خواهد گذاشت بنابراین کارشناسان باور دارند که دولت خان باید به جای کشاندن واشنگتن به سیاست داخلی پاکستان، این موضوع را دیپلماتیک می‌کرد.
همچنین یکی از شرکای اصلی اسلام آباد در سیاست خارجی از دیرباز پکن بوده است که در حال حاضر هم مواضع سیاسی نزدیک و روابط اقتصادی عمیقی با یکدیگر دارند که این روند در زمان خان تقریبا افزایش یافت. باید توجه داشت که پاکستان در طرح ابتکار کمربند و جاده ( BRI ) نقش راهبردی دارد و کریدور اقتصادی چین و پاکستان نیز در این چارچوب تعریف می‌شود، از همین روی این پروژه بدون تردید برای دولت جدید نیز در اولویت خواهد بود یعنی برخلاف برخی از پیش بینی‌ها مبنی بر تاثیر نزدیکی بیشتر دولت جدید بر روابط اقتصادی با چین، این طرح اجرایی خواهد شد.
از همین روی، شهباز شریف پس از رای اعتماد از مجلس در مورد سیاست خارجی گفت: چین از هر نظر شریک پاکستان بوده است، هیچ کشوری نمی‌تواند دوستی پاکستان و چین را از ما بگیرد. این رابطه بلندمدت خواهد بود». وی همچنین تاکید کرد که کریدور اقتصادی چین و پاکستان (CPEC) و پروژه های آن با سرعیت به پیش خواهد رفت.
شهباز در مورد روابط با بریتانیا گفت که روابط دوجانبه باید به سمت جلو حرکت کند زیرا میلیون‌ها پاکستانی در آنجا زندگی می‌کنند و انگلیس برای آموزش در هر چهار استان کمک مالی می‌کند. در همین حال، شهباز نیز تاکید کرد که روابط با آمریکا نیز باید بر اساس مبانی مساوی برقرار شود.
یکی دیگر از کشورهای مهم در سیاست خارجی پاکستان، هند است که به نطر می رسد تا زمانی که موضوع کشمیر برطرف نشود، امکان تقویت روابط نیز وجود ندارد. از همین روی شریف گفت که مودی باید به میدان بیاید و موضوع کشمیر را طبق خواست کشمیری‌ها حل کند.
بنابراین می‌توان اینگونه برداشت که تغییر دولت در پاکستان به تغییر راهبردی در سیاست خارجی اسلام آباد منجر نخواهد شد، شاید دولت شریف اندکی متمایل به آمریکا باشد اما نمی تواند تاثیر آنچنانی در رابطه این کشور با روسیه و چین داشته باشد یا رابطه خوب با واشنگتن منجر به رابطه گرم با هند بدون حل مشکل کشمیر، نخواهد شد.
پاکستان و اعراب
همیشه کشورهای عربی و به ویژه عربستان نقش بسیار مهمی در سیاست خارجی و حتی اقتصاد این کشور داشته است. اما این روابط در دوره خان دچار افت و خیز و گاه منجر به تنش نیز شد. به اختصار روابط این قطر و عربستان با پاکستان بیان می‌شود.
یکی از کشورهایی عربی منطقه خلیج فارس که رابطه نزدیکی با سالام آباد دارد، قطر است. پاکستان و قطر دارای روابط مستحکمی بر اساس مذهب مشترک، قرابت فرهنگی و مجاورت جغرافیایی دارند. روابط بین دو طرف در طول بحران خلیج فارس که در سال ۲۰۱۷ شروع شد، سطح بالا بود و با روی کار آمدن خان در اوت ۲۰۱۸، به ویژه در جنبه تجاری، این رابطه ادامه یافت.
عمران خان در ژانویه ۲۰۱۹ از قطر بازدید و تمرکز بر تقویت همکاری‌های دوجانبه در زمینه انرژی و فرصت‌های شغلی برای مهاجران پاکستانی مقیم قطر را در دستور کار قرار داد. از سوی دیگر، شیخ تمیم بن حمد آل ثانی، امیر قطر به این سفر پاسخ داد که طی آن تعدادی یادداشت تفاهم در زمینه‌های مختلف از جمله گردشگری و تجارت و ۳ میلیارد دلار کمک در قالب سرمایه گذاری و سپرده به امضا رسید.
اما رابطه ریاض و اسلام اباد در دوره خان با تنش و نزدیکی همراه بود. پس از ادای سوگند، عربستان سعودی اولین ایستگاه نخست وزیر در سپتامبر ۲۰۱۸ بود، جون کارشناسان در آن زمان حدس می‌زدند که این اقدامی با هدف جلب حمایت مالی برای کشورش است که از یک بحران شدید اقتصادی رنج می‌برد. این سفر می‌توانست تنش دوجانبه را کاهش دهد، تنشی که از سال ۲۰۱۵ به دلیل امتناع پاکستان از مداخله در بحران یمن وجود داشته است.
در فوریه ۲۰۱۹، محمد بن سلمان، ولیعهد عربستان سعودی از اسلام آباد، پایتخت این کشور دیدن کرد و تعدادی قرارداد اقتصادی به ارزش ۲۰ میلیارد دلار منعقد کرد. اما تنش در آگوست ۲۰۲۰، که وزیر امور خارجه پاکستان، شاه محمود قریشی هشدار داد که اگر عربستان سعودی جلسه سازمان همکاری اسلامی در مورد بحران کشمیر با هند را تشکیل ندهد، اسلام آباد به دنبال حمایت منطقه‌ای دیگر خواهد بود، افزایش یافت.
در مقابل، ریاض با تهدید به برداشت وام سه میلیارد دلاری و عدم تمدید اعتبار ۳.۲ میلیارد دلاری نفت و گاز پاسخ داد، مزایایی که خان در جریان شرکت در مجمع «داووس در صحرا» در سال ۲۰۱۸ در عربستان سعودی به دست آورد. از همین روی، خان در دسامبر ۲۰۱۸ در نشست کوالالامپور، که توسط چهار کشور ترکیه، مالزی، ایران و قطر( دارای روابط تیره با ریاض) سازماندهی شده بود، شرکت نکرد.
عمران خان همچنین در اواخر سال ۲۰۱۹ میانجیگری بین ایران و عربستان سعودی را برای کاهش تنش در منطقه به ویژه پس از حمله پهپادها به تاسیسات نفتی در عربستان را در دستور کار قرار داد، اما این امر عربستان را نیز ناراحت کرد چون می‌خواست پاکستان در کنار ریاض باشد. البته به باور کارشناسان، احتمالا در دوره جدید نیز این روند نوسانی ادامه داشته باشد.
جایگاه ایران
هرچند نزدیکی روابط تهران-اسلام آباد ماهیت راهبردی دارد اما گاها شاهد تنش در روابط دوجانبه هستیم بطوریکه این روابط در چند سال گذشته به طور پیوسته به دلیل ستیزه‌جویی فرامرزی بدتر شده است.
در صورت افزایش تعاملات می‌توان به تعمیق روابط در دولت جدید امیدوار بود به ویژه آنکه نزدیک به ۲۰ درصد جمعیت ۲۲۰ میلیونی پاکستان را شیعیان تشکیل می‌دهد که مولفه تاثیرگذار در سیاست خارجی آن است بنابرین بدون تردید وجود امنیت مرزی در راستای منافع دوجانبه است.
علاوه بر آن این دو کشور در مسائل اقتصادی نیز به دنبال افزایش مبادلات خود هستند بطوریکه اخیر توافقنامه تهاتری با دو کشور امضا شد یا در سال ۲۰۲۱ پس از سالها انتظار قطار اکو بین ترکیه-ایران و پاکستان ایجاد شد که تاثیر بالایی بر افزایش حجم ترانزیت دارد. یکی دیگر از موارد مهم بحث انرژی است، در حال حاضر یکی از مشکلات اصلی بخش تولید پاکستان نبود گاز کافی است در حالیکه ایران می‌تواند هم در گاز و هم برق به این کشور کمک کند.
همچنین ایران و پاکستان دغدغه‌های مشترکی در افغانستان دارند که در صورت بروز ناامنی شدید می تواند تاثیر منفی بر هر دو کشور داشته باشد از همین روی بدون تردید همکاری با ایران در راستای منافع ملی پاکستان خواهد. در مجموع، می توان گفت اشتراکات بین دو کشور بسیار بیشتر از اختلافات است و قطعا هر دو کشور نفع ملی خود را در تعمیق روابط دوجانبه می‌بینند.
نظر شما