توحید ورستان؛ بازار: پس از خروج آمریکا از برجام یا توافق هسته‌ای در ماه می ۲۰۱۸ و متعاقب آن اجرای تحریم‌ها علیه ایران، حجم تجارت بین ترکیه و ایران به شدت کاهش یافت در حالیکه تجارت بین دو کشور در سال ۲۰۱۲ به رکورد ۲۲ میلیارد دلار رسیده بود. اگرچه روسای جمهور هر دو کشور در دیدارهای خود اراده سیاسی برای افزایش حجم تجارت دوجانبه به ۳۰ میلیارد دلار را اعلام و بازرگانان را تشویق و همچنین توافقنامه تجارت ترجیحی جامع امضا کردند، اما تجارت دوجانبه در دو سال گذشته به سرعت کاهش یافته است.
از زمانی که تحریم‌های ثانویه ایالات متحده، کارآفرینان کشورهای ثالثی که به تجارت با ایران ادامه دادند از فروش کالا به بازار ایالات متحده منع می‌کرد، بسیاری از تجار ترکیه حاضر به پذیرش این ریسک نشدند. علاوه بر این، از آنجایی که تحریم‌های آمریکا انجام نقل و انتقالات بین‌المللی را با مشکل مواجه می‌کند، بازرگانان قادر به انتقال پول به ایران نیستند و در صورت فروش کالا به ایران، در دریافت پول خود با مشکل جدی مواجه می‌شوند.
به دلیل این دو مشکل، تجارت بسیاری از محصولات غیر از محصولاتی که مستقیماً هدف‌گذاری شده‌اند مانند نفت در اثر تحریم‌ها به سرعت کاهش یافته است. بازرگانان ترکیه به دلیل مشکلات نقل و انتقال پول، حتی در تجارت کالاهایی که مشمول تحریم نیستند، روابط تجاری خود را کاهش داده‌اند. در نهایت، به دلیل شیوع کووید-۱۹ در ابتدای سال ۲۰۲۰، دروازه‌های گمرکی در مرز ترکیه و ایران مانند بسیاری از کشورها برای مدتی بسته شد که این موضوع نیز بر روابط تجاری دوجانبه تاثیر منفی داشته است.
دلیل اصلی گرم شدن روابط ایران و ترکیه مربوط به عامل چهارم یعنی رقابت با عربستان و امارات در منطقه بود. از آنجایی که محور سعودی-اماراتی یک خط سیاست خارجی قاطعانه را در پیش گرفت و به دنبال تسلط بر منطقه بود، ترکیه و ایران به یکدیگر نزدیک شدند. این امر در طول محاصره قطر که در سال ۲۰۱۷ آغاز شد مشهودتر بود
تجارت بین دو کشور در سال ۲۰۲۰ در مقایسه با ارقام در سال ۲۰۱۷ که تحریم‌ها اعمال نشده بود، به سطح یک سوم کاهش یافت. بطوریکه حجم تجارت از ۱۰.۷ میلیارد دلار سال ۲۰۱۷ به ۳.۴ میلیارد دلار در سال ۲۰۲۰ کاهش یافت. از نظر تاریخی، روابط ترکیه و ایران همیشه متناقض بوده و دوره‌هایی از همکاری و تقابل را به همراه داشته است. دو کشور یک سنت دیپلماتیک ایجاد کردند که در آن روابط دوجانبه مانند آونگی بین همکاری و رقابت کنترل شده در نوسان بود که در این میان اقتصاد رکن اصلی این روابط به ویژه در دوران رقابت بوده است.
دلایل رشد تجارت
در دوره پیش از کرونا، چهار عامل در این امر نقش اساسی داشتند. نخست، افزایش احساسات ضد غربی در ترکیه؛ رجب طیب اردوغان به منظور جلب حمایت عمومی، احساسات ملی گرایانه را افزایش داد و به طور فزاینده‌ای گفتمان سیاست خارجی مبتنی بر غرب ستیزی را با هدف تقویت جایگاه خود در سیاست داخلی پیش برد. با فاصله گرفتن ترکیه از متحدان غربی، ایجاد روابط دوستانه‌تر با ایران تسهیل شد.
دوم، مذاکرات آستانه در مورد سوریه. در اوایل دهه گذشته میلادی، سوریه مشکل اصلی روابط دوجانبه ترکیه و ایران بود. اما از اواخر سال ۲۰۱۶، اولویت‌های ترکیه در سوریه شروع به تغییر کرد چون تلاش ترکیه برای سرنگونی اسد ناموفق شد. نتیجه این روند ظهور سیستم سه‌جانبه آستانه بود که همکاری نزدیک بین روسیه، ترکیه و ایران را در زمینه فعالیت‌های آنها در سوریه را فراهم کرد. عامل سوم در رشد تجارت دوجانبه نیز همکاری در شمال عراق بود، چون هر دو کشور همه‌پرسی استقلال دولت اقلیم کردستان (KRG) را در سال ۲۰۱۷ رد کردند.
دلیل اصلی گرم شدن روابط ایران و ترکیه مربوط به عامل چهارم یعنی رقابت با عربستان و امارات در منطقه بود. از آنجایی که محور سعودی-اماراتی یک خط سیاست خارجی قاطعانه را در پیش گرفت و به دنبال تسلط بر منطقه بود، ترکیه و ایران به یکدیگر نزدیک شدند. این امر در طول محاصره قطر که در سال ۲۰۱۷ آغاز شد مشهودتر بود. هم ایران و هم ترکیه هدف محاصره قطر بودند و هر دو به سرعت در کنار این کشور کوچک خلیج فارس قرار گرفتند و این کشور را قادر ساختند که در برابر فشار همسایگان قدرتمندتر خود مقاومت کند.
دو عامل سیاسی واگرا
جدای از این همگرایی، سیاست‌های دو کشور در دو زمینه دیگر نیز مستقیماً در تضاد است: عراق و قفقاز. در قفقاز، ترکیه همکاری خود را با آذربایجان به سطح بالاتری از همکاری نظامی در جریان جنگ دوم قره باغ در اکتبر ۲۰۲۰ افزایش داد که مورد پسند ایران نبود. عراق جبهه دیگری است که در آن همکاری‌های محدود (علیه تلاش‌های استقلال اقلیم کردستان عراق در سال ۲۰۱۷) جای خود را به رقابت داده است. ترکیه به طور فزاینده‌ای در حال ورود به شمال عراق در نبرد خود علیه پ ک ک است.
در حال حاضر مناطق کوهستانی شمال عراق در امتداد مرز ترکیه و عراق عملاً تحت کنترل ارتش ترکیه است و ترکیه در تلاش است حضور نظامی خود را در این منطقه تعمیق بخشد. معادله قدرت جدیدی پدیدار شده است که در آن ترکیه در کنار حکومت اقلیم کردستان عراق قرار می گیرد. از آنجایی که ایران مشتاق حفظ دستاوردهای خود در عراق است، بن بست بین دو کشور اجتناب ناپذیر به نظر می‌رسد.
با این وجود، این یک رقابت محدود بین دو کشور باقی خواهد ماند و ایران و ترکیه به عنوان دو کشور اصلی منطقه با ظرفیت‌های تقریباً مشابه، برای کنترل هرگونه درگیری تلاش خواهند کرد. علاوه بر این، اگر تحریم‌های آمریکا علیه ایران برداشته یا کاهش یابد، تجارت بار دیگر ستون اصلی روابط در دوره رقابت خواهد بود.
نفت؛ عامل اقتصادی همگرایی
منافع ترکیه و ایران در زمینه‌های انرژی و تجارت، به‌ویژه به دلیل وابستگی ترکیه به نفت و گاز ایران و واردات کالاهای ترکیه از سوی ایران، مکمل هم هستند. خرید نفت ایران از سوی ترکیه و واردات محصولات ترکیه از ایران از سال ۲۰۱۸ به دلیل تحریم‌های اعمال شده علیه ایران توسط دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور پیشین آمریکا، به ویژه پس از آوریل ۲۰۱۹ که ایالات متحده معافیت داده شده به ترکیه و هفت واردکننده عمده نفت ایران را لغو کرد، محدود شده است.
البته در دورنمای روشن‌تر با بازگشت آمریکا به توافق هسته‌ای با ایران و حذف تدریجی تحریم‌ها علیه ایران احتمالاً خرید نفت ترکیه از ایران نیز افزایش خواهد یافت. یعنی ایران همچنان به احتمال زیاد تامین کننده انرژی ترکیه خواهد بود و کالاهای ترکیه به دلیل موقعیت جغرافیایی و هزینه‌های حمل و نقل پایین، همچنان سهم بزرگی از بازار ایران را در اختیار خواهند داشت
در سال ۲۰۱۹ سهم نفت خام و فرآورده‌های نفتی در واردات ترکیه از ایران ۶۳ درصد و مازاد تجاری سنتی ایران ۷۹ درصد کاهش یافت. همزمان با این موضوع، «فشار حداکثری» که واشنگتن بر تهران وارد کرد، ظرفیت ایران برای خرید کالاهای ترکیه را کاهش داد. البته در دورنمای روشن‌تر با بازگشت آمریکا به توافق هسته‌ای با ایران و حذف تدریجی تحریم‌ها علیه ایران احتمالاً خرید نفت ترکیه از ایران نیز افزایش خواهد یافت. یعنی ایران همچنان به احتمال زیاد تامین کننده انرژی ترکیه خواهد بود و کالاهای ترکیه به دلیل موقعیت جغرافیایی و هزینه‌های حمل و نقل پایین، همچنان سهم بزرگی از بازار ایران را در اختیار خواهند داشت.
ضرورت تشکیل نقشه راه تجاری
توسعه همکاری‌های اقتصادی و رفع موانع تجاری موجود، همیشه بخشی از رایزنی‌های وزرای امورخارجه ایران و ترکیه در ماه‌های اخیر بود که به‌نظر می‌رسد چشم‌انداز روشنی پیش روی گسترش روابط اقتصادی دو کشور قرار می‌دهد. بطوریکه وزیر امورخارجه کشورمان در این‌باره گفت: هر دو دولت عمل‌گرا هستند و امیدواریم به سرعت موانع تجاری موجود رفع شود. براین اساس به مکانیسم‌های مشترک در سرعت‌بخشیدن به توسعه روابط دوجانبه نیز رسیدیم.
همچنین چاووش‌اوغلو، وزیر امورخارجه ترکیه، از رشد ۷۱ درصدی روابط تجاری ایران و ترکیه در سال‌جاری خبر داد و گفت: این رقم اگرچه امیدوارکننده‌است، اما از اهدافی که مشخص کرده‌ایم، خیلی دور هستیم و باید در این زمینه فعالیت بیشتری داشته باشیم. گسترش چارچوب حوزه تجارت ترجیحی میان دو کشور را نیز بررسی کرده‌ایم و تلاش می‌کنیم این مذاکرات به نتیجه برسد.
در مجموع ظرفیت‌های فراوان و در عین حال موانعی برای رونق تجارت میان دو کشور وجود دارد که با تدوین راه تجاری بین دو کشور، اقدام‌های لازم برای رفع این موانع انجام شود. تسهیل تردد ترانزیتی و موضوع‌های کنسولی نیز مورد توجه ویژه قرار گرفته که برای شتاب بخشیدن به این همکاری‌ها مانع جدی بوده است. همچنین همکاری ترکیه با ایران در حوزه افغانستان، عراق، ثبات در منطقه قفقاز جنوبی، یمن و در چارچوب همکاری ۳+۳ که برای قفقاز جنوبی پیش‌بینی شد، می تواند در تسهیل تجارت دوجانبه تاثیرگذار باشد.
نظر شما