سنگ اندازی ترکیه برای فعال شدن مسیر ترانزیتی ایران| کریدور امارات-ایران-ترکیه در هاله ای از ابهام

بازار؛ وحید پورتجریشی: شیخ «طحنون بن زائد آل نهیان» مشاور امنیت ملی امارات و برادر شیخ محمد بن زائد، ولیعهد این کشور طی سفری یک روزه به تهران در تاریخ ۱۵ آذرماه با آیت الله رئیسی رئیس جمهور و علی شمخانی دبیر شورای عالی امنیت ملی کشورمان دیدار و گفتگو کرد؛ گفتگویی هایی که به گفته منابع مطلع، ماهیتی اقتصادی داشته و در خصوص روابط تجاری دو کشور تبادل نظر میان مقامات دو کشور صوررت گرفت.

اما حدود دو هفته پیش از این دیدار، محمدجواد هدایتی مدیرکل دفتر ترانزیت و حمل و نقل بین المللی سازمان راهداری و حمل و نقل جاده‌ای ایران، از راه اندازی کریدور امارات-ترکیه-اروپا از خاک ایران خبر داده بود؛ سفری که پس از سال ها تنش و سردی در روابط دو کشور، از آن به عنوان فصلی جدید در تاریخ معاصر روابط میان تهران و کشورهای حاشیه خلیج فارس یاد شده و بازخوردهای مثبتی نیز در فضای بین المللی به همراه داشت.

حدود یک ماه پیش عبور آزمایشی از امارات به ترکیه صورت گرفت و کامیونی از امارات با کشتی رو-رو به ایران آمد و از مرز بازرگان به ترکیه رفت؛ این عبور آزمایشی با دو کامیون انجام شد.

این مقام مسئول همچنین یادآور شد: اماراتی‌ها این عبور آزمایشی از خاک ایران را برای بررسی اینکه آیا ترانزیت از خاک ایران به صرفه هست یا نه، انجام دادند؛ به خصوص که حمل دریایی افزایش ۲ تا ۳ برابری داشته است؛ لذا تجارت دوبی و امارات به ترکیه که قبل از مسیر دریایی انجام می‌شد، این بار از مسیر خشکی صورت گیرد.

در همین حال، خبرگزاری عراقی رای الیوم نیز در تاریخ ۳۱ دسامبر از قول «مولود چاوش اوغلو» وزیر خارجه ترکیه، از پیشنهاد مقامات امارات برای راه اندازی مسیر ترازیت جاده ای عراق برای اتصال میان امارات و ترکیه تا پیش از راه اندازی خط آهن بصره به ترکیه خبر داد.

وزیر خارجه ترکیه گفته است: اماراتی‌ها در نامه خود نوشته‌اند انتقال دریایی کالاها از امارات به استانبول ۲۵ تا ۲۸ روز به طول می‌انجامد، اما از طریق زمینی در ۱۰ روز انجام شده است ولی مایلیم این مسیر باز هم کوتاه‌تر شود که از طریق عراق این کار شدنی است.

تلاش ترکیه برای احداث راه آهن از بصره تا استانبول در حالی است که به گفته رستم قاسمی وزیر راه و شهرسازی ۲۰ سال است از امضای موافقتنامه اتصال راه آهن ایران به عراق از طریق خط آهن شلمچه-بصره می‌گذرد؛ اما به گفته برخی فعالان ترانزیت، ترکیه از مخالفان اصلی رسیدن ایران به راه آهن عراق، سوریه و دریای مدیترانه است.

در این خصوص، چند سوال کلیدی پیش رو قرار دارد که پاسخ به آنها در تناقض ظاهری میان گفتار و رفتار مقامات ترکیه و امارات در قبال ایران، بسیاری کلیدی به نظر می رسد. در ادامه به برخی از این موضوعات خواهیم پرداخت.

عدم تناسب امنیت داخلی و زیرساخت های عراق برای راه اندازی ترانزیت بین المللی
اگرچه سایه داعش، درگیری های داخلی و قبیله ای و تهدیدات امنیتی دیگر در عراق طی سال های گذشته تا حد زیادی کاهش یافته، اما همچنان استانداردهای امنیت داخلی در این کشور، پاسخگوی نیازهای ترانزیت بین المللی نبوده و نمی توان این موضوع را نادیده گرفت.

از سوی دیگر، در پی درگیری های داخلی در زمان داعش، بسیاری از زیرساخت های جاده ای این کشور به طور کلی از بین رفته و یا نایزمند تعمیرات اساسی است که همین موضوع، کار را برای انجام ترانزیت از داخل خاک عراق بسیار دشوار می کند.

همچنین نبود امکانات رفاهی لازم برای رانندگان در مسیرهای بین شهری، بهداشت نا مناسب و مواردی دیگر از این دست نیز بر دامنه این معضل بزرگ افزوده است. اگرچه عراقی‌ها سال گذشته قانون ترانزیت کالا از خاک خود را تصویب کردند اما تا کنون اجازه عبور هیچ کالایی را نمی‌دهند.

حتی اواخر سال گذشته نیز به کنوانسیون تیر (TIR) ملحق شدند و با عبور کامیون‌های ایرانی از خاک خود موافقت کردند؛ اما بلافاصله این تصمیم خود را تغییر دادند. دولت بغداد ۲۴ بهمن سال گذشته مصوب کرد تا ۵ مرز رسمی عراق برای تردد کامیون‌های ترانزیتی فعال شده است که دو مرز آن مربوط به ایران (مهران و خسروی) و مابقی با عربستان و اردن بود. ظاهرا یکی از دلایل عمده این تصمیم گیری دولت عراق نیز مربوط به مشکلات مطرح شده و البته اگر این فرضیه درست باشد، تصمیمی بسیار منطقی است.

سنگ اندازی ترکیه برای فعال شدن مسیر ترانزیتی ایران
در رسانه های داخلی ایران، از سنگ اندازی های ترکیه و دولت اردوغان برای فعال شدن مسیر ترانزیتی عبوری از ایران سخنان زیادی گفته شده است. البته نمی توان به طور کلی منکر رقابت های منطقه ای میان ایران و ترکیه و یا فرضیه هایی مانند سودای بازگشت ترکیه به دوران امپراطوری عثمانی و رهبری جهان اسلام شد.

چنانچه طی سال های اخیر، دولت ترکیه اقدامات زیادی از این دست مانند ساخت سریال ها و فیلم های فاخر مربوط به سلاطین عثمانی، اقدام اردوغان برای ایفای نقش در افغانستان، قطر و حتی کنار گذاشتن اختلافات با عربستان بر سر موضوع قتل جمال خاشقجی از یک سو و همچنین تلاش برای در دست گرفتن رهبری کشورهای ترک زبان مانند دفاع تمام قد از جمهوری آذربایجان در جریان بحران قره باغ، تشکیل اتحادیه کشورهای ترک زبان و اقدامات دیگری از این دست اشاره کرد.

اما با نگاهی واقع بینانه به ماجرای ترانزیت، به برخی مولفه های دیگر نیز بر می خوریم که بدبینی تمام عیار نسبت به دولت ترکیه را تا حدی کمرنگ می کند. به عنوان مثال، هفته گذشته، شاهد راه اندازی قطار اسلام آباد – تهران – استانبول بودیم که اتفاقا آنکارا در قالب همکاری های سازمان اکو، تلاش گسترده ای برای راه اندازی این کریدور ریلی کرد.

لذا می توان موضوع را این چنین تعبیر کرد که تلاش دولت های ترکیه و امارات، نه در راستای تضعیف مسیر ترانزیتی ایران، بلکه ظاهرا در زمینه تلاش برای به دست آوردن بازار عراق، افزایش حضور در این کشور و اعمال نفوذ سیاسی بیشتر برای کمک به بغداد در زمینه ایجاد ثبات و امنیت بیشتر در داخل این کشور است.

این موضع نیز کاملا طبیعی است؛ چراکه کشور عراق همسایه جنوبی مهم ترکیه بوده و بسیاری از مشکلات داخلی امنیتی ترکیه ناشی از بی ثباتی در خاک عراق است. به عنوان مثال می توان به نا امنی گسترده ایجاد شده در شمال عراق اشاره کرد که به دلیل ضعف دولت مرکزی عراق، به محلی برای سازماندهی نیروهای «پ.ک.ک» تبدیل شده است.

طبیعی است که با راه اندازی مسیر ترانزیتی عراق، شکل گیری بازارچه های مرزی قانونی و رونق اقتصادی به ویژه در بخش های شمالی این کشور، بسیاری از مشکلات موجود به صورت خودکار حل شده و از تنش میان کردهای منطقه نه تنها با ترکیه، بلکه با عراق و ایران نیز کاسته خواهد شد.

پس راه اندازی این مسیر ترانزیتی به سود ایران نیز هست و احتمالا در سطوح عالی امنیتی ایران نیز از چنین ایده ای استقبال شود. چراکه در صورت راه اندازی این مسیر، مرزهای غربی ایران نیز فعال شده و علاوه بر رونق اقتصادی مناطق کردنشین در آن سوی مرز، وضع معیشتی مناطق غربی ایران نیز متحول شده و از معضلات امروزی اجتماعی موجود در آن مناطق مانند مساله کولبری و قاچاق کالا تا حد زیادی کاسته خواهد شد.

اما در خصوص امارات نیز باید گفت که این کشور نیز طی سال های گذشته، بارها هدف حمله داعش و دیگر گروه های تروریستی قرار گرفته که اکثر آنها از خاک عراق روانه امارات شده اند. با توجه به فاصله بسیار کم میان امارات و عراق و همچنین وجود مرزهای آبی گسترده در اطراف امارات و وضعیت اقتصادی مناسب این کشور، دوبی به عنوان پایتخت تجاری امارات و هاب باری خلیج فارس، یکی از اهداف اصلی مهاجرین غیرقانونی عراقی بوده و بر اساس اعلام منابع رسمی امارات، بیش از ۲۰۰ هزار شهروند عراقی شناسایی شده در خاک امارات زندگی می کنند که البته باید تعداد آن دسته از مهاجرین غیرقانونی که هنوز آمار آنها توسط پلیس به ثبت نرسیده را نیز از این تعداد جدا کرد.

در مجموع، با رویکرد منطقه ای به فاکتور امنیت، می توان مدعی شد که هر قدر وضعیت معیشتی اقتصاد ضعیف منطقه یعنی عراق و افغانستان تقویت شود، از معضلات امنیت داخلی آنها به شدت کاسته خواهد شد و این موضوع به سود تمامی کشورهای منطقه از جمله ایران است.

در حقیقت، با افزایش ثبات امنیتی و سیاسی در عراق و افغانستان، مرزهای غربی و شرقی کشورمان نیز تا حد زیادی ایمن شده و نتایج تلاش گروه های جدایی طلب و بدخواهان منطقه ای تهران مانند تل آویو و حتی ایالات متحده نیز تا حد زیادی کمرنگ خواهد شد.