به گزارش بازار و به نقل از اوراسیانت، در میان بسیاری از تهدیدات دیگر، تغییرات آب و هوای هشداری برای پیامدهای بی‌سابقه آب در قفقاز جنوبی است. این منطقه با بارندگی‌های نامنظم و ذوب برف مواجه است که منابع شرب، تولیدات کشاورزی و تولید برق آبی را تهدید میکند. این موضوع با توجه به عبور آب منطقه از مرزهای کشورهای مختلف، روابط منطقهای را پیچیده‌تر میکند.
این منطقه بخش عمده‌ای از آب شیرین خود را از رودخانه‌های فرامرزی کورا و ارس دریافت میکند که هر دو از ترکیه سرچشمه می‌گیرند و به قفقاز می‌ریزند. ترکیه به‌عنوان بازیگر بالادست، با ساختن سد به تغییرات آب و هوا واکنش نشان داده است که می‌تواند منبع آب را قبل از خروج از مرزهایش جذب کند. توسعه این سدسازی به هزینه مصرف کنندگان پایین دست آب در قفقاز تمام می‌شود.
تاثیر بلندپروازی ترکیه در سدسازی
معمولاً هنگام صحبت از توسعه سدسازی ترکیه، موضوع رودخانه دجله-فرات بیشتر مورد توجه قرار می‌گیرد. طی ۵۰ سال گذشته، شرکت دولتی هیدرولیک ترکیه( DSI) به عنوان بخشی از پروژه چند میلیارد دلاری آناتولی جنوب شرقی (GAP)، ۲۲ سد و ۱۹ نیروگاه برق آبی بر روی رودخانه‌های دجله و فرات ساخته است. تأثیر GAP بر رودخانه‌های پایین دست، موجب شده بخش‌های وسیعی از سوریه و عراق را در معرض خشکسالی شدید قرار داده و نیروی فشار آنکارا بر همسایگان خاورمیانه‌ای خود را افزایش داده است. البته این سیاست اثرات مشابهی می‌تواند برای قفقاز جنوبی داشته باشد.
در طول دو دهه گذشته، DSI همچنین بر روی رودخانه‌های کورا و ارس سدسازی کرده است. در کورا، DSI در حال پیگیری طرح جامع پروژه کورا است که با هدف افزایش اراضی آبی در استان اردهان، نزدیک مرز با گرجستان، از ۳۰۰۰ به ۵۱۰۰۰ هکتار راه اندازی شده است. این طرح پنج سد بزرگ را در امتداد کورا پیش بینی میکند. سد بشیک‌کایا انتظار می‌رود که بزرگترین سد بالادست کورا با ۱۰۷ متر و ظرفیت حمل ۲۱۱.۶ میلیون متر مکعب باشد. از همین روی، این امر به ویژه در میان فعالان محلی و پایین دست آذربایجان موجب نگرانی‌هایی شده است.
به گفته فعالان در استان اردهان، بشیک‌کایا ۷۰ درصد از جریان آب کورا را به رودخانه کوروه، رودخانه فرامرزی مشترک ترکیه و گرجستان، منحرف خواهد کرد. تأثیر مستقیم این سد بر کشاورزی و اکولوژی منطقه، فعالان این حوزه را به مخالفت با ساخت و ساز سوق داده است. کمبود آب ناشی از تغییرات اقلیمی قبلاً منجر به کاهش تولیدات اقتصادی در استان عمدتاً کشاورزی شده و اردهان در بین ۸۱ استان ترکیه در بین سال‌های ۲۰۰۰ تا ۲۰۲۰ رتبه سوم را در میزان مهاجرت جمعیت به خود اختصاص داده است.
علاوه بر این، دوستداران محیط زیست آذربایجان نیز به سد بشیک کایا به عنوان تهدیدی برای امنیت آبی کشورشان اشاره کرده‌اند. این سد سطح کورا در آذربایجان را به خطر می‌اندازد و در نتیجه منابع آبی برای آبیاری و آب آشامیدنی را تهدید میکند.
ترکیه همچنین تلاش‌های خود را برای سدسازی در بالای رودخانه ارس افزایش داده است. در مقایسه با پروژه‌های کورا، ترکیه تعداد بیشتری سد در ارس البته با ظرفیت کمتر ساخته است. از سال ۲۰۱۲ تا ۲۰۱۴، ترکیه شش نیروگاه برق آبی در ارس احداث کرد و در حال حاضر برای هشت نیروگاه دیگر نیز برنامه‌ریزی کرده است.
در میان پروژه‌های تکمیل شده، پروژه‌های Karakurt و Alp-Aslan ۲ به ترتیب در استان‌های قارص و موش به دلیل نزدیکی به مرز ارمنستان برجسته هستند. بازیگران پایین دست قبلاً در مورد سد کاراکورت ابراز نگرانی کرده‌اند چون آب رود ارس را ۱.۶ میلیارد متر مکعب کاهش داده است.
پروژه‌های بیشتر و بالقوه بزرگتر هنوز در نوبت هستند. در این میان، سد سویلمز که اخیراً اعلام شده است، مهمتر به نظر می‌رسد. این پروژه با ارتفاع برنامه‌ریزی شده ۱۱۳ متر و ظرفیت حمل ۱.۴ میلیارد متر مکعب، چهارمین مخزن بزرگ ترکیه را ایجاد میکند. بنا به گزارش مطبوعات ترکیه، ساخت این سد در کوپروکوی در نزدیکی شهر ارزروم در اوایل سال ۲۰۲۲ برنامه ریزی شده است.
سه کشور قفقاز در میان سدها
عواقب و پیامد این سد در بالادست به شدت در دره آرارات ارمنستان که منبع ۳۶ درصد محصول کشاورزی ارمنستان است، احساس خواهد شد. در واقع، بسیاری از ۲۱ سدی که خود ارمنستان برنامه‌ریزی میکند، دقیقاً همین موضوع را با گسترش ظرفیت آبیاری مزارع در دره هدف قرار می‌دهند. در مقایسه با سدهای ترکیه، سدهای ارمنی از نظر مقیاس کوچکتر هستند و مخزن بزرگترین پروژه برنامه ریزی شده، کپس، با ظرفیت ۷۰ میلیون متر مکعب، یک بیستم اندازه سویلمز است.
گرجستان نیز فعالیت خود در زمینه سدسازی را افزایش داده و برای سال‌های آینده احداث ۴۰ نیروگاه برق آبی را برنامه‌ریزی کرده است. با توجه به اینکه انرژی آبی حدود ۸۰ درصد از ترکیب برق فعلی آن را تشکیل می دهد، پروژه‌های سدسازی گرجستان بر تقویت استقلال انرژی این کشور از طریق کاهش نیاز آن به گاز آذربایجان متمرکز شده است. اخیراً، اثرات زیست محیطی توسعه سدها، این پروژه‌ها را به طور فزاینده‌ای بحث برانگیز کرده است.
آذربایجان، دورترین کشور در پایین دست حوضه، ممکن است آسیب پذیرترین کشور در برابر توسعه سدهای بالادستی باشد چون ۷۶.۶ درصد از آب آن خارج از مرزهای کشور سرچشمه می‌گیرد. بر این اساس، آذربایجان فعالانه با گرجستان بر سر کیفیت و تامین آب مذاکره کرده است.
باکو حداقل از سال ۲۰۱۳ به دنبال یک معاهده آب با تفلیس بوده و در حال حاضر تلاش‌ها برای نهایی کردن یک توافق دوجانبه در مورد نحوه مدیریت کورا تحت حمایت اتحادیه اروپا در حال انجام است. در حالی که آذربایجان به دنبال همکاری در زمینه آب با گرجستان بوده، آب عامل اصلی درگیری بین ارمنستان و جمهوری آذربایجان است.
ترکیه بیشترین سود را برده است
استفاده از آب در کورا-آراس در حال حاضر براساس هنجارها و میراث شوروی تنظیم می‌شود که به خوبی با تغییرات آب و هوایی مناسب نیست. در دوران پس از فروپاشی شوروی، معاهدات منسوخ شده‌ای که به صورت دوجانبه بین ترکیه و اتحاد جماهیر شوروی امضا شده‌اند، منافع پایین دستی را در نظر نمی‌گیرند و چالش‌های را ایجاد می‌کنند.
ترکیه بیشترین بهره را از این وضعیت آنارشی موجود آب در قفقاز را برده است. از زمان فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی، ترکیه بزرگترین سدها را در منطقه ساخته، کمترین رعایت قوانین بین المللی آب را در میان کشورهای حوضه کورا-ارس داشته و در پنج قرارداد از هشت توافقنامه بین المللی تنظیم کننده استفاده از آب منطقهای شرکت نکرده است. در واقع، ترکیه یکی از تنها سه کشوری بود که به کنوانسیون سال ۱۹۹۷ سازمان ملل متحد درباره آبراهه‌ها، که منبع اصلی حقوق بین‌المللی آب است، رأی منفی داد.
از آنجایی که سدسازی و تغییرات آب ناشی از اقلیم همچنان بر منابع منطقهای فشار وارد میکند، کشورهای اطراف قفقاز به دنبال راه‌هایی برای استفاده یا اجتناب از قوانین بین المللی برای مدیریت موثر حوضه کورا-ارس خواهند بود و از آنجایی که منطقه به سمت وضعیت موجود جدید پس از جنگ سال گذشته پیش می‌رود، هیدروپلیتیک احتمالاً یک دستور کار حیاتی در هر فرمت مذاکره خواهد بود.
عدم تناسب قوانین و نیازهای آبی
با این حال، با وجود منابع آبی استراتژیک، هنجارهای قانونی آب منطقه از زمان توافقنامه آرپا در سال ۱۹۶۲ که توسط اتحاد جماهیر شوروی به امضا رسید، به روز نشده و این نشانه فقدان چارچوب قانونی برای آب در سراسر منطقه است.
در حالی که این منطقه ۱۸۸۴۰۰ کیلومتر مربع حوضه رودخانه کورا-ارس را به عنوان منبع اصلی آب شیرین تشکیل می‌دهد، از زمان فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی (به استثنای توافق نامه‌ای که بین ایران و جمهوری آذربایجان در سال ۲۰۱۶ امضا شده است) هیچ قراردادی برای مدیریت آب بین کشورهای ساحلی امضا نشده است.
در عوض، دولت‌ها به ۱۵ توافقنامه آب منسوخ دوران شوروی که به صورت دوجانبه بین اتحاد جماهیر شوروی، ترکیه و ایران امضا شده است، تکیه می‌کنند که با پرسش‌های همراه بوده و برای چالش‌های اقلیمی و ژئوپلیتیکی امروزی نامتناسب هستند. به همین دلایل، کورا-ارس هم توسط محققان و هم از سوی سازمان‌های بین‌المللی به عنوان «حوضه آبی مستعد درگیری» طبقه‌بندی شده است.
چرا جمهوری آذربایجان آسیب پذیر است؟
بر این اساس، عامل آب تقریباً به طور کامل از تلاش‌های میانجی‌گران پیرامون مناقشه قره‌باغ کوهستانی کنار گذاشته شده است. این وضعیت با این واقعیت تشدید می‌شود که آذربایجان از ابعاد مختلف نسبت به ارمنستان به تامین آب منطقه وابسته است.
اولاً، جمهوری آذربایجان برخلاف ارمنستان ۷۰ درصد آب آشامیدنی خود را به کورا-ارس وابسته است. به طور کلی، این کشور حدود ۷۵ درصد از منابع آب شیرین خود را از خارج از مرزهای خود دریافت میکند و بنابراین به شدت به منابع آب بالادست وابسته است.
دوم، آب این منطقه یک نهاده اصلی برای مناطق مشاغل کشاورزی اصلی آذربایجان است. به عنوان مثال، رودخانه ترتر از قره باغ می‌گذرد تا ۱۰۰۰۰۰ هکتار در مناطق کشاورزی آسیب‌پذیر آبی در برده و ترتر جموری آذربایجان را آبیاری کند.
سوم، جمهوری آذربایجان اهمیت زیادی برای آب قره باغ کوهستانی به عنوان منبع انرژی آبی قائل است، که می‌تواند مصرف گاز طبیعی داخلی کشور را کاهش دهد و از طریق کریدور جنوبی گاز که اخیراً راه اندازی شده است، مقدار بیشتری از این منبع را برای صادرات آزاد کند. گاز اکنون ۸۲ درصد از ترکیب تولید برق جمهوری آذربایجان را تشکیل می‌دهد، اما صادرات بیشتر هم باعث افزایش درآمد می‌شود و هم به این کشور کمک میکند تا به اهداف کاهش آلایندگی داخلی خود دست یابد.
وابستگی جمهوری آذربایجان به آب بارها روابط آبی با ارمنستان را قبل، در طول و بعد از جنگ دوم قره باغ تشدید کرده است. در سال ۲۰۱۶، آذربایجانی‌ها و مقامات اروپایی، قره باغ را متهم کردند که از طریق کنترل منابع آبی بالادست، آذربایجان را «عمداً از آب محروم کرده‌اند».
تابستان قبل از جنگ دوم، جمهوری آذربایجان با کمبود شدید آب مواجه شد و مقامات کشورهای همسایه از جمله ارمنستان و گرجستان را مقصر دانستند. این مشکل به طور گسترده در رسانه‌های جمهوری آذربایجان پوشش داده و علی‌اف علناً به این موضوع پرداخت و خواستار آن شد که همه ارگان‌های ذیربط که نسبت به این موضوع بی تفاوت هستند، مجازات شوند. هنگامی که جنگ شروع شد، برخی از ناظران مشکلات آب را به عنوان عاملی برای تصمیم علی اف برای شروع حمله دانستند. البته تحولات زمان جنگ نیز ماهیت استراتژیک منابع آب را برجسته کرد.
نظر شما