روابط تجاری ایران و اتحادیه اوراسیا؛ آشنایان غریب در معبر دو قاره بزرگ

تهمینه غمخوار؛ بازار: اتحادیه اوراسیا (EAEU) با بیش از هفت تریلیون دلار تولید ناخالص داخلی، که به عنوان یک بلوک تجاری گسترده در قالب اتحادیه اروپا شناخته می شود، مشتاق اتصال اروپا، آسیا و اقیانوسیه و همچنین ادغام مزایای اقتصادی مناسب کشورهای واقع در آسیای مرکزی، شمالی و اروپای شرقی با بازار بیشتر است.

معاهده تشکیل این اتحادیه در سال ۲۰۱۴ توسط سه کشور بلاروس، قزاقستان و روسیه امضا شد و یک سال بعد با پیوستن ارمنستان و قرقیزستان متمرکز بر مقابله با مداخله گری اقتصادی و سیاسی کشورهای غربی و اروپایی در مسائل مرتبط با کشورهای آسیای مرکزی، عملاً به اجرا درآمد. در سال ۲۰۱۶، ویتنام نیز اولین کشور غیر منطقه ای بود که به این اتحادیه پیوست.

اتحادیه اقتصادی اوراسیا که در ابتدا به عنوان اتحادیه گمرکی در سال ۲۰۱۱ و سپس به عنوان یک اتحادیه اقتصادی در سال ۲۰۱۵ ظهور کرد، با هدف ایجاد یک بازار واحد برای کالا، خدمات، سرمایه و نیروی کار به عنوان اولین گام برای ادغام عمیق تر ملتهای همفکر شکل گرفت و افزایش رقابت‌ پذیری و همکاری میان اقتصادهای عضو به اضافه توسعه پایدار را پایه و اساس کار خود قرار داد.

بر اساس گزارشات منابع رسمی، محصولات کشاورزی، مواد غذایی، ماشین ‌آلات و انرژی عمده کالاهای صادراتی هستند و تولیدات صنعتی این اتحادیه در سال گذشته بیش از سه تریلیون دلار و همچنین تجارت خارجی کشور های عضو با خارج از اتحادیه معادل ۷/۳ صادرات و ۳/۲ واردات کل جهان بوده است.   

محصولات کشاورزی، مواد غذایی، ماشین ‌آلات و انرژی عمده کالاهای صادراتی هستند و تولیدات صنعتی این اتحادیه در سال گذشته بیش از سه تریلیون دلار و همچنین تجارت خارجی کشور های عضو با خارج از اتحادیه معادل ۷/۳ صادرات و ۳/۲ واردات کل جهان بوده است

در ژوئن ۲۰۱۶، ولادیمیر پوتین نیز ایجاد مشارکت بیشتر در منطقه اوراسیا را پیشنهاد داد که علاوه بر چین، هند، پاکستان و ایران، کشورهای اتحادیه اقتصادی اوراسیا و کشورهای مشترک المنافع (CIS) نیز با یکدیگر همکاری بیشتری داشته باشند. هدف پوتین این بود که یک راهرو تجاری و حمل و نقل برای اتحادیه اوراسیا به عنوان جایگزین ارزان تر و کوتاهتری مسیر سنتی از کانال سوئز ایجاد شود.

از طرف دیگر، کریدور یا راه گذر حمل و نقل بین المللی شمال_جنوب (INSTC)، یک شبکه از مسیرهای دریایی و ریلی و به عنوان یکی از مسیرهای مهم ترانزیتی در آسیای میانه است که اقیانوس هند و خلیج فارس را از طریق ایران به روسیه و شمال اروپا و از طرفی به کمربند تریلیون دلاری چین متصل می کند.

در این میان ذکر این نکته لازم است که بسیاری از کارشناسان اقتصادی براین باورند که اگر جنگ تجاری امریکا و چین گسترش یابد و امریکا بیش از پیش دستاوردهای سازمان تجارت جهانی را لگدکوب کند، چین می تواند به اتحادیه اقتصادی اوراسیا بپیوندد زیرا هم با اعضای آن، اشتراکات فرهنگی دارد و هم کشورهای عضو در مسیر جاده ابریشم قرار دارند.  

راه گذر شمال_جنوب، به عنوان مهمترین حلقه تجارت میان آسیا و اروپا، در مقایسه با مسیرهای سنتی به لحاظ مسافت و زمان به ترتیب تا ۴۰ و ۳۰ درصد کوتاهتر و کم هزینه تر است.  کشورهای در مسیر این راه ‌گذر، از طریق ایجاد یک اتحادیه و انعقاد قراردادهای همکاری چند جانبه در مسیر توسعه و تجهیز بنادر، جاده‌ ها و مسیرهای ریلی پرداخته اند.

نقش ترانزیتی ایران؛ محور حمل و نقل قلب اوراسیا
جمهوری اسلامی ایران در میان کشورهایی است که به لطف موقعیت ژئوپلیتیکی خود در خاورمیانه، خلیج فارس، آسیای جنوبی، آسیای میانه و قفقاز از اهمیت بالایی برخوردار است. ایران دارای ظرفیتهای عمده اقتصادی، ارتباطی و حمل و نقل برای تعاملات بین منطقه ای از شرق آسیا به خاورمیانه و از شمال اروپا به شبه قاره هند است که امکانات قابل توجهی را برای تسهیل تجارت خارج از منطقه فراهم می کند.

علاوه بر آن، ایران نیز به عنوان یکی از کشورهایی شناخته شده که از یک موقعیت مناسب ریلی و جاده‌ای برخوردار است و به دلیل دسترسی به سواحل دریاهای جنوب و شمال که  ۳۰۰۰ کیلومتر مرز دریایی در شمال و جنوب خود دارد، از توجه خاصی در میان تولیدکنندگان بزرگ اقتصادی در طول سال های اخیر برخوردار بوده است.  

همچنین، از مرز بندرعباس تا جلفا خط ریلی وجود دارد و به همین دلیل ایران می‌ تواند نقش فعالی در کریدور های بین‌المللی جنوب به شمال ایفا کند.

علاوه بر آن، یکی از واقعیت های کلیدی در مورد اهمیت ژئواستراتژیک ایران این است که ایران می تواند دریای خزر را که در هسته اصلی سه مسیر اصلی بین المللی جاده ابریشم، TRACECA (یک طرح حمل و نقل بین المللی که شامل اتحادیه اروپا و ۱۲ کشور عضو منطقه شرق اروپا، قفقاز و آسیای میانه است)  و کریدور شمال-جنوب به خلیج فارس است، به هم پیوند دهد.  

یکی از واقعیت های کلیدی در مورد اهمیت ژئواستراتژیک ایران این است که کشورمان می تواند دریای خزر را که در هسته اصلی سه مسیر اصلی بین المللی جاده ابریشم، TRACECA (یک طرح حمل و نقل بین المللی که شامل اتحادیه اروپا و ۱۲ کشور عضو منطقه شرق اروپا، قفقاز و آسیای میانه است)  و کریدور شمال-جنوب به خلیج فارس است، به هم پیوند دهد

بنابراین، جمهوری اسلامی ایران به نوبه خود به عنوان یک محور حمل و نقل در قلب اوراسیا یعنی جایی که کشورهای منطقه، استراتژی های توسعه خود را تهیه کرده اند، در نظر گرفته می شود.

بر اساس گزارش میدل ایست نیوز، از آن جایی که عضویت در اتحادیه اوراسیا امکان استفاده از تعرفه‌ های تجاری، فرصت ‌های سرمایه ‌گذاری و امکان تقویت و گسترش روابط اقتصادی با کشورهای اتحادیه را تامین می کند، ایران نیز پس از تشکیل این اتحادیه به فکر عضویت افتاد تا اینکه بعد از سالها مذاکره، سرانجام یک توافقنامه موقت با هدف افزایش حضور کشورمان در بازارهای منطقه و همچنین ایجاد منطقه تجارت آزاد میان ایران و اتحادیه  اوراسیا در ۱۷ مه ۲۰۱۸ منعقد شد و به طور رسمی در ۲۷ اکتبر ۲۰۱۹ مبنی بر این مسئله که چندین اقلام کالایی مشمول تعرفه های ترجیحی شوند، به اجرا درآمد.

بر اساس این قرارداد که اتحادیه اقتصادی اوراسیا برای ۵۰۲ کالای هماهنگ شده و کد گذاری شده از جمله انجیر، خرما، کشمش، پسته، میگو، ظروف، مواد شیمیایی خانگی، فرش و غیره  امتیازات تجاری و کاهش تعرفه قائل خواهد شد، جمهوری اسلامی ایران و اعضا اجازه دارند که به تجارت در منطقه آزاد تجاری پرداخته و پس از سه سال آن را دائمی کنند.

از سوی دیگر در سال ۲۰۱۹، جمهوری اسلامی نیز عوارض گمرکی برای ۸۶۴ محصول را کم کرد تا کشورهای عضو به راحتی محصولات فلزی، تجهیزات مکانیکی، برقی و ماشین آلات را به ایران صادر ‌کنند و حجم صادرات را افزایش دهند.

در همان زمان مرکز مطالعات جامع اروپا و بین الملل اعلام کرده بود که از آنجا که ایران عضو سازمان تجارت جهانی (WTO) نیست، این معامله به ایران فرصت بیشتری برای صادرات کالاهای بیشتر به خصوص در زمان تحریم ها می دهد، زیرا تحریم ها مانع اصلی در راه تقویت روابط اقتصادی میان اعضا است.

از آنجایی که ایران عضو سازمان تجارت جهانی (WTO) نیست، این معامله به ایران فرصت بیشتری برای صادرات کالاهای بیشتر به خصوص در زمان تحریم ها می دهد، زیرا تحریم ها مانع اصلی در راه تقویت روابط اقتصادی میان اعضا است

ایران و همچنین روسیه به عنوان اقتصاد بزرگ EAEU تحت تحریم های شدید هستند و از آن جایی که جمهوری اسلامی ایران فقط با یکی از کشوهای این اتحادیه یعنی ارمنستان مرز مشترک دارد (نوردوز تنها مرز زمینی ایران با کشورهای اوراسیا و همجوار با کشور ارمنستان محسوب می‌ شود که در منطقه آزاد ارس واقع شده است)، بنابراین تحریم ها می توانند یکی از عوامل عدم گسترش روابط تجاری طرفین شود.

با این وجود، جمهوری اسلامی ایران از طریق این توافق‌ نامه، امکان استفاده از این بازار را از نظر دیپلماسی کلان برای فعالان اقتصادی باز کرده در حالی که در این بین تحریم‌ ها،  توسعه همکاری‌ ها بین ایران و کشورهای عضو را تحت تاثیر قرار داده است.

از دیگر موانع موجود در این زمینه، نبود زیرساخت ‌های حمل و نقل جاده‌ای و دریایی و مشکلات حمل و نقل در راه صادرات به این منطقه بوده به طوری که در برخی از زمانها حمل و نقل ریلی دچار مشکل شده است.

 در رابطه با توافق موقتی انجام گرفته، مدرسه عالی اقتصاد روسیه نیز در سال گذشته گزارش داده بود که این توافق می تواند موجب تقویت تجارت می شود که تهران در ازای صادرات کالاهایی مانند سبزیجات، میوه، میوه های خشک، مصالح ساختمانی، ظروف، فرش و محصولات فلزی غیر آهنی مزایایی دریافت کند.

 اکونومیست نیز در گزارشی نوشت: زمانی که ایران و اتحادیه اوراسیا در سال ۲۰۱۹ به ارزش یک میلیارد دلار با یکدیگر معامله کردند، صادرات ایران بر اساس توافق نامه تجارت ترجیحی به ارزش ۸۷ میلیون دلار بود، در حالی که اتحادیه در ازای آن کالاهایی به ارزش ۵۳۳ میلیون دلار صادر کرده بود.

گفتنی است که کل صادرات و واردات ایران به پنج کشور عضو اوراسیا در آن زمان، به ۳۴۷ میلیون و ۶۵۵ میلیون دلار رسیده بود. ارقام فوق نشان می دهد که بیش از ۲۵.۱ درصد از صادرات ایران به اتحادیه اوراسیا و ۸۱.۳۷ درصد از واردات از این اتحادیه به ایران بر اساس توافق نامه تجاری انجام شده است.

توافق دائمی همچنین می تواند فصل جدیدی را نه تنها برای وضعیت تجارت ایران، بلکه برای نقش ترانزیتی آن در منطقه باز کند. بنابراین، ضمن ایجاد زیرساخت های لازم، کشور باید الزامات و خواسته های بازارهای هدف اوراسیا را برای تأمین آنها تشخیص دهد.

بر اساس همین گزارش، در اوایل سال جاری در حالی که واردات اوراسیا از جهان برابر با ۳۲۷ میلیارد دلار گزارش شده و ۷۶ درصد از آن متعلق به روسیه بوده، سهم ایران از کل واردات و صادرات این منطقه سه دهم درصد و برابر با ۱.۸ میلیارد دلار گزارش شده که اگر ایران بتواند تمام ظرفیت اوراسیا را پوشش دهد، به بازار بیش از ۲۷ میلیارد دلاری دسترسی پیدا خواهد کرد.