مرتضی عبدالحسینی: حدودا دو سالی است که نرخ بهره حقیقی (نرخ سود بانکی–تورم) در کشور روند منفی را آغاز کرده و در حال حاضر به منفی‌ترین رقم سه دهه اخیر خود یعنی حدود منفی ۱۵ تا ۲۰درصد رسیده است. در چنین شرایطی به دلیل افزایش قیمتی که در کالا و خدمات مخصوصا کالاهای سرمایه‌ای چون سهام، طلا، مسکن و... رخ داده، عمده مردم به سمت این بازارها رفته‌اند که بخشی از آنها را تولیدکنندگان در صنایع مختلف تشکیل می‌دهند. درواقع به دلیل آنکه بازده تولید از بازده فعالیت‌های اسمی پایین‌تر می‌آید دیگر کمتر کسی علاقه‌مند به فعالیت حقیقی است. این چرخه آنجایی آسیب‌پذیرتر می‌شود که در کشور ما ظرفیت‌های بسیار بالایی در صنایعی چون فلزات اساسی و محصولات شیمیایی وجود دارد که به طور میانگین ما را به لحاظ وجود منابع در صنایع مختلف در زمره ۱۰ کشور برتر دنیا قرار می‌دهد. همین امر ضرورتی برای بازخوانی فعالیت‌های انجام‌شده در چند سال اخیر در این صنایع ایجاد می‌کند. در صنعت فولاد کشور ما با تولید ۲۷ میلیون تن محصولات خام به رده دهم دنیا صعود کرده است و روند تولیدات محصولات پتروشیمی روند روبه‌رشدی را گزارش می‌کند. بررسی‌های بیشتر همچنین نشان می‌دهد که در هشت سال اخیر به جز در بخش آلومینیوم، در صنایع فولاد و مس و همچنین محصولات شیمیایی با وجود تحریم‌های ظالمانه روندهای مثبتی در تولید تجربه شده است.
بنابراین با توجه به ظرفیت فوق‌العاده کشور در این صنایع لازم است پتانسیل‌های زیادی که در این مدت راهی بازارهای مخربی چون طلا، دلار و خودرو شده است، به سمت صنایعی که می‌توانیم دستی در آنها داشته باشیم، بازگردد. این مهم بدون اصلاح ساختار انگیزشی اقتصاد ایران که صدها مانع پیش‌پای بخش مولد گذاشته و بخش غیرمولد و سوداگر را پرسود و بدون ریسک کرده، امکان‌پذیر نیست.
صعود صنعت فولاد ایران به رتبه ۱۰ جهان
فولاد یکی از کالاهای اساسی و پرکاربرد در هرکشور است که می‌تواند به ویژه به توسعه کشورهای درحال توسعه کمک زیادی کند. این کالا بعد از نفت وگاز دومین کالای پرحجم تجارت جهانی را تشکیل می‌دهد و تعداد زیادی از صنایع پایه از قبیل حمل‌ونقل، ساختمان، ساخت ماشین‌آلات، معدن و دیگر صنایع مرتبط با تولید و انتقال انرژی، به صنعت فولاد وابسته هستند. از این رو بهبود و توسعه این صنعت از اهمیت ویژه‌ای در توسعه اقتصادی کشورها برخوردار است. درحال‌حاضر سالانه بیش از دو میلیارد و ۲۰۰میلیون تن فولاد خام درجهان تولید می‌شود که ۹۰ درصد از سطح تولید آن در سال ۲۰۰۰ بیشتر است. این رشد چشمگیر عمدتا به‌رشد تولید فولاد خام در چین که بزرگ‌ترین تولیدکننده فولاد در جهان است، مربوط می‌شود. کشورهای ژاپن، آمریکا و هند در رتبه‌های بعدی بزرگ‌ترین تولیدکنندگان فولاد جهان قرار دارند و ایران با تولید سالانه ۱۶ میلیون تن فولاد خام، در جایگاه دهم جهان است.
ایران به علت داشتن ذخایر سنگ آهن، منابع قابل‌توجه انرژی، بازار مصرف رو به رشد و نیروی کار نسبتا ارزان، نسبت به بسیاری از کشورهای صنعتی تولیدکننده فولاد مانند آلمان، ژاپن و کره‌جنوبی مزیت نسبی مناسبی دارد، به همین دلیل این صنعت در کشور از پتانسیل خوبی برای رشد برخوردار است.
بر اساس آمارهای اعلامی از سوی انجمن فولاد کشور، در سال ۱۳۹۸ در حدود ۲۷ میلیون تن فولاد میانی در کشور تولید شده است که در مقایسه با ۲۴ میلیون در سال ۱۳۹۷، رشد ۱۰ درصدی را نشان می‌دهد. فولاد خام همچنین در بررسی تاریخی هشت‌ساله خود روند رو به رشد خوبی را جز در سال ۱۳۹۴ دنبال کرده است، به‌طوری‌که در سال‌های ۹۵، ۹۶، ۹۷ تولیدات ۱۸، ۲۱ و ۲۴ میلیونی را ثبت و در هر سال جهش مناسبی را رقم زده است. بدترین عملکرد کشور در این زمینه مربوط به سال ۹۴ بوده که تولیدات فولاد خام در مقایسه با سال قبل خود در حدود ۱۸ درصد کاهش داشته است. در سه‌ماهه نخست سال جاری هم با وجود شرایط خاص کرونایی تولید هفت میلیون تنی را ثبت کرده که درمقایسه با مدت مشابه سال ۱۳۹۸ رشد مناسب سه درصدی را تجربه کرده است.
ایران به‌علت داشتن ذخایر سنگ آهن، منابع قابل‌توجه انرژی، بازار مصرف رو به رشد و نیروی کار نسبتا ارزان، نسبت به بسیاری از کشورهای صنعتی تولیدکننده فولاد مانند آلمان، ژاپن و کره‌جنوبی مزیت نسبی مناسبی دارد
سرعت لاک‌پشتی در خروج از خام‌فروشی فولاد
وضعیت اما در مورد محصولات فولادی به خوبی تولیدات فولاد خام نبوده است. بررسی‌ها نشان می‌دهد تولیدات محصولات فولادی که شامل مقاطع طویل فولادی (میلگرد و تیرآهن) و مقاطع تخت فولادی (ورق گرم، ورق سرد و ورق پوشش‌دار) است، در هشت سال اخیر از سرعت مناسب تولیدات فولاد خام برخوردار نبوده است. براساس آمارها، تولیدات محصولات فولادی در سال ۹۲ در حدود ۱۶ میلیون تن بوده که این مقدار در سال ۹۸ به ۲۱ میلیون تن رسیده است. هرچند درمجموع تولیدات محصولات فولادی افزایشی بوده است، اما به طور مثال تولیدات تیرآهن که مستقیما استفاده از آن به‌رونق بخش ساخت‌وساز بستگی دارد در این سال‌ها روند نزولی را طی و از تولیدات دو میلیون تن در ۱۳۹۲ به یک میلیون و ۱۰۰ هزار تن در ۹۸ رسیده است. از طرف دیگر اما با افزایش سرعت تولیدات میلگرد، ورق سرد و ورق پوشش‌دار افزایش کلی در محصولات به وجودآمده است.
در بررسی‌های سالیانه نیز مشاهده می‌شود که محصولات فولادی در سال ۹۴ به‌دلیل وجود رکود سنگین اقتصادی بر صنایع کشور با کاهش منفی ۲۷ درصدی تولیدات نسبت به سال ۹۳ روبه‌رو بوده‌اند که البته با رونق نسبی بعضی صنایع در سال‌های ۹۵ و ۹۶ جبران شده و به ترتیب رشد خیره‌کننده ۵۹ و ۹ درصدی را در این سال‌ها نسبت به سال‌های قبل خود ثبت کرده‌اند. از سال ۹۷ به بعد با وجود پتانسیل‌های بالای تولیدات محصولات فولادی در کشور و همچنین افزایش تولید فولاد خام به دلیل آغاز بحران اقتصادی تولیدات محصولات فولادی نیز با منفی سه درصد همراه بوده است. هرچند در سال ۹۸ شاهد افزایش ۶ درصدی تولیدات بوده‌ایم، اما همچنان پتانسیل‌های استفاده نشده‌ای در این بخش وجود دارد. این محصولات در فصل بهار سال جاری نیز رشد یک درصدی را در مشابه با سه ماهه نخست سال ۱۳۹۸ ثبت کرده‌اند که با توجه به وضعیت کرونایی قابل‌قبول است. علاوه بر اینها تولیدات آهن اسفنجی نیز درطول این سال‌ها صعودی بوده و هم‌اکنون در سطح ۲۷ میلیون تن در سال قرار دارد.
به هر نحو با توجه به بررسی‌های آماری و همچنین پتانسیل‌های موجود در کشور، ایران می‌تواند چه در زمینه‌های تولیدات فولاد خام و چه محصولات آن مانند جهش‌های سال ۹۵ رشدهای قابل ملاحظه‌ای را تجربه کند که در غیر این‌صورت با ادامه وضعیت اقتصادی کشور و همچنین سایه سنگین کرونا بر آن، می‌توان از احتمال کاهشی شدن تولیدات در این بخش صحبت کرد.
سال ۹۹؛ سال جبران ۷ سال عقب‌ماندگی آلومینیوم
فلزات از آن دسته کالاهایی هستند که بدون آنها اقتصاد صنعتی مدرن نمی‌تواند وجود داشته باشد. به خصوص آهن و فولاد که دربسیاری از مکان‌ها کاربرد دارند و برای تامین نیازهای اساسی مانند مسکن و حمل‌ونقل نقشی کلیدی ایفا می‌کنند. اما علاوه‌بر آهن و فولاد که جزء فلزات اساسی آهنی هستند، فلزات اساسی غیرآهنی همچون آلومینیوم و مس قرار دارد که بعد از فولاد پرمصرف‌ترین فلزات جهان به‌حساب می‌آیند.
بررسی آلومینیوم و مس از آن جهت ضروری است که کشور ما براساس منابع آلومینیومی و مسی خود دربین ۲۰ کشور اول دنیا قرار گرفته و از این لحاظ بسیار غنی محسوب می‌شود. بررسی‌های آماری نشان می‌دهد که تولید آلومینیوم در کشور با وجود احداث و افتتاح چندین شرکت جدید در این حوزه از سال ۱۳۹۳ به بعد روند نزولی را آغاز کرده، به‌طوری که براساس آنچه در آمارها آمده است تولیدات آلومینیوم کشور در سال‌های ۹۲ و ۹۳ حدود ۳۴۹ هزار تن بوده که این مقدار در سال ۱۳۹۸ به ۲۷۶ هزار تن رسیده است. این مساله نشان می‌دهد تولیدات آلومینیوم کشور در محدوده هفت‌ساله دولت روحانی ۲۰درصد کاهش را تجربه کرده است.
آلومینیوم که دومین فلز پرمصرف جهان بوده، درکشور ما از سال ۱۳۹۵ تا به‌حال روند نزولی را داشته که سال ۱۳۹۷ از این حیث رکورددار بوده است. در آن سال تولیدات آلومینیوم کشور درمقایسه با سال ۹۶ بیش از ۱۱درصد کاهش می‌یابد که عملکرد بسیار ضعیفی محسوب می‌شود.
مسئولان وزارت صمت دلیل عمده این کاهش تولید را در کمبود مواد اولیه می‌دانند و معتقدند این مساله سبب خارج شدن بعضی خطوط تولید از کار بوده است. با وجود این، در سه‌ماهه نخست سال‌جاری درمقایسه با سه‌ماهه نخست سال ۱۳۹۸، تولیدات آلومینیوم درکشور حدود ۶۳ درصد رشد داشته است که می‌تواند امیدوارکننده باشد.
درمجموع با توجه به پرمصرف بودن آلومینیوم در سطح دنیا می‌توان گفت این صنعت نیازمند تحولی بزرگ در کشور است تا بتواند چند سال عقب‌افتادگی از کشورهای منطقه و دنیا را جبران کند. ایران با توجه به رتبه دهمی خود درمیان دارندگان معادن آلومینیومی تنها یک درصد از تولیدات جهان را در اختیار دارد.
مس ایران در رتبه ۱۵ جهان
در کنار فولاد و آلومینیوم، وضعیت مس کمی متفاوت‌تر و البته بهتر از آلومینیوم به نظر می‌رسد. ذخایر قطعی مس کشور حدود دو میلیارد تن برآورد شده که با مدنظر قرار دادن عیار محتوای مس در این ذخایر، مس محتوای موجود حدود ۱۸ میلیون تن برآورد شده است که در مقیاس جهانی حدود چهار درصد ذخایر مس جهان را شامل می‌شود. کشور ما براساس آخرین آمار، رتبه ۱۵ تولیدات مس در دنیا را در اختیار دارد که با توجه به تخمین معادن مسی کشور جای تقویت و رشد بسیاری دارد. تولیدات این فلز غیرآهنی که سومین فلز پرمصرف و پر تجارت جهان شناخته می‌شود، در سال ۱۳۹۸ در کشور ما هیچ تفاوت یا رشدی نسبت به سال ۹۷ را نشان نمی‌دهد.
این درحالی است که تولیدات کشور در این زمینه از سال ۱۳۹۲ به بعد روند رو به رشدی داشته و حداقل هر سال یک درصد رشد کرده است. بر اساس آمارها بهترین عملکرد تولید مس در کشور در چند سال اخیر در سال ۹۷ ثبت شده که نسبت به سال قبل تر خود رشد ۱۶ درصدی داشته است. تولیدات مس کشور شامل آند، کاتد و کنسانتره آن در سال ۹۸ در مقایسه با سال ۹۲ در حدود ۴۰ درصد رشد داشته است. همچنین در اولین فصل از سال ۹۹ در مقایسه با مدت مشابه سال ۹۸، رشد سه درصدی در تولیدات رقم خورده است. با توجه به منابع و معادن مس موجود در کشور می‌توان ظرفیت‌های کشور را برای مصرف و صادرات بالاتر این محصول تقویت کرد.
خام‌فروشی بلای جان صنعت پتروشیمی ایران
صنعت شیمیایی ازجمله صنایع مطرح در چند دهه گذشته به شمار می‌آید که توجه خاص کشورها به این صنعت موجب رونق و فراگیری آن در جهان شده است و درحال‌حاضر این صنعت پس از صنایع‌غذایی و خودروسازی سومین صنعت بزرگ جهان محسوب می‌شود. ایران نیز به‌عنوان یکی از بزرگ‌ترین دارندگان منابع نفتی و همچنین با دارابودن دومین ذخایر بزرگ گاز دنیا، قبل از تحریم‌ها بیش از ۸۰درصد درآمدهای صادراتی خود را از نفت و گاز تامین می‌کرد و امیدوار است در دوره تحریم‌ها بتواند با استفاده از قراردادهای جدید نه‌تنها ظرفیت پتروشیمی خود را بالا برده بلکه بخشی از بازار جهانی آن را در اختیار بگیرد و امیدوار است تا پایان دهه جاری ۱۴درصد از بازار جهانی پتروشیمی را در دست بگیرد و ظرفیت تولید محصولات پتروشیمی خود را به ۲۳ میلیون تن در سال افزایش دهد.
با همه اینها و رشد ظرفیت تولید صنعت پتروشیمی و شیمیایی در سال‌های اخیر، به نظر می‌رسد این صنعت با تولید محصولات پایه و مادر و عدم تکمیل زنجیره ارزش این صنعت، تبدیل به تولیدکننده مواد اولیه صنایع فعال پایین‌دست کشورهای دیگر شده و عملا درحال خام‌فروشی است. این موضوع خود بحث‌های گسترده‌ای می‌طلبد که در فرصتی مناسب به آنها خواهیم پرداخت؛ اما در حال حاضر بررسی روند تولیدات محصولات شیمیایی و پتروشیمی جهت سنجش ظرفیت‌های کشور در اولویت قرار دارد.
براساس آمار تولید محصولات پتروشیمی که خود شامل مواد شیمیایی و پلیمری بوده، در سال‌های اخیر روند روبه‌رشدی را با سرعت کم طی کرده، به‌طوری‌که تولیدات در این صنعت در سال ۹۸ تنها دو رصد در مقایسه با سال ۹۷ رشد کرده است و مقایسه تولیدات در سال ۹۷ و ۹۶ هم هیچ‌گونه تغییری را نشان نمی‌دهد. این درحالی است که در سال‌های ۹۳ تا ۹۶ و قبل از خروج آمریکا از برجام و شروع تحریم‌های ظالمانه، محصولات این صنعت از روند صعودی تندتری برخوردار بوده است. به‌عنوان نمونه رشد ۱۱درصدی تولیدات در سال ۹۳ در مقایسه با سال ۹۲ از عملکردهای خوب این صنعت محسوب می‌شود.
بررسی جزئیات تولیدات پتروشیمی و شیمیایی نیز نشان می‌دهد در برخی محصولات بالادستی چون پلی‌وینیل، پلی‌کربنات، پلی‌بوتادین و... در جا زده‌ایم. علاوه‌بر عقب‌ماندگی در برخی محصولات نامبرده، مساله اساسی‌تر این صنعت، خام‌فروشی به سبک متفاوت است. صنایع بالادستی همچون تولید حلال‌ها و مواد روغنی و از طرفی اتیلن‌ها (منومرها) و... از تولیدات خوبی برخوردارند اما تبدیل به محصولات نهایی با ارزش‌افزوده بسیار بالاتر انجام نشده و عمدتا به همان شکل صادر می‌شود.
به‌صورت دقیق‌تر آنکه صادرات محصولات پتروشیمی در حال حاضر شبیه خام فروشی است، چراکه اکنون ما در دو سه لایه کار می‌کنیم ولی در دنیا بیش از ۱۰ لایه برای فعالیت صنعتی در زمینه محصولات پتروشیمی ایجاد شده است.
نظر شما