تهمینه غمخوار؛ بازار: ایران طی سالیان متمادی روابط خود را با کشورهای آسیای مرکزی تحکیم بخشیده است؛ یا از عنصر قومی_فرهنگی مشترک یعنی زبان فارسی استفاده کرده و یا خود را به عنوان هاب ترانزیتی بخش انرژی و کریدورهای تجاری شناسایی و معرفی کرده است.
صحنه درگیری بین قدرت‌های بزرگ در قرن‌های اخیر و کانون بازی بزرگ که قبلاً بین امپراتوری انگلیس و تزارها، سپس بین اتحاد جماهیر شوروی و ایالات متحده در دوران جنگ سرد، و امروزه بین روسیه و امریکا و چین موجب شده تا آسیای مرکزی، توجه یک بازیگر کلیدی منطقه ای اوراسیا مانند ایران را به خود جلب کند در حالی که ایران نمی تواند در زمینه های اقتصادی، سیاسی و نظامی همان فشاری را که روسیه یا چین اعمال می کند، اعمال کند.
با وجود این، تهران همواره با بهره‌برداری از جنبه‌های تجاری و یا تاریخی_فرهنگی سعی در ایجاد حوزه نفوذ خود در منطقه داشته است. در واقع، جمهوری اسلامی ایران به لطف قرابت های مذهبی و قومی قابل توجه با چندین کشور منطقه (به ویژه در تاجیکستان) و همچنین دسترسی به بنادر ضروری دریایی و مشارکت در مسائل امنیتی مرتبط با افغانستان، توانسته به دستاوردهای قابل توجهی در افزایش روابط با آسیای مرکزی دست یابد. در همین راستا، ایران به دنبال تقویت روابط دوجانبه با آسیای مرکزی بوده و تلاش کرده تا در پس زمینه روابط پرتنش با جهان عرب و اصطکاک با غرب، توسعه روابط با جمهوری های این منطقه را جبران هزینه های انزوای خود قرار دهد.
تهران در اوایل دهه ۱۹۹۰ با بهره گیری از جنبه های قومی و زبانی مشترک به دلیل میراث تاریخی (بخش قابل توجهی از آسیای مرکزی برای مدت طولانی تحت نفوذ امپراتوری های هخامنشی و ساسانی بود) سیاست فعالی را در منطقه، از جمله تاجیکستان شروع کرد و متعاقبا، استراتژی نفوذ به سایر کشورهای آسیای مرکزی گسترش یافت.
باید تاکید کرد که بر خلاف خاورمیانه که سیاست نفوذ روزافزون تهران به عنوان ادعای ایفای نقش تعیین کننده سیاسی_نظامی تلقی می شد، در آسیای مرکزی، ایران به طور سنتی به شیوه ای متعادل تر عمل کرده و نتیجه آن تبدیل شدن به یک شریک تجاری عالی برای دولتهای این منطقه است
برای جمهوریهای آسیای مرکزی، ایران دارایی‌های ارزشمند بسیاری مانند کریدورها و زیرساخت‌های حمل و نقل انرژی را ارائه می‌کند. علاوه بر این، تهران می تواند به عرضه فناوری پرداخته و مبادلات تجاری را انجام دهد. مهم‌تر از همه، امکان اعمال نفوذ جمهوری اسلامی ایران بر سازمان‌های مهم منطقه‌ای مانند سازمان همکاری اقتصادی (اکو)، سازمان همکاری اسلامی و سازمان کشورهای صادرکننده نفت (اوپک) وجود دارد. همچنین، ایران دیگر عضو رسمی سازمان همکاری شانگهای است و می تواند روابط بیشتر و عمیقتری با این منطقه داشته باشد.
روابط ایران با جمهوریهای آسیای مرکزی با رویکرد عمل‌گرایانه‌تر، کمتر تحت تأثیر مسائل سیاسی قرار گرفته است.
در مورد زیرساخت‌ها، ایران در دهه اول قرن حاضر، اقدامات قابل توجهی را با همکاری کشورهای آسیای میانه انجام داده بود: نمونه عینی آن کریدور ترانزیتی تجن_سرخس_مشهد است که دسترسی جمهوریهای آسیای میانه را به بنادر خلیج فارس، بازارهای خاورمیانه، جنوب و جنوب شرق آسیا فراهم کرد و همچنین به منبعی ضروری برای درآمد ارزی ترکمنستان تبدیل شد.
افزون بر این مسائل، ایران طی سال‌ها با کشورهای آسیای مرکزی برای ساخت نیروگاه‌های برق آبی همکاری کرده؛ ضمن اینکه در نظر داشته تا شبکه های برق موازی با شبکه های محلی کار کند و خطوط لوله گاز و سایر زیرساخت های مشترک را بسازد.
نقش بنادر ایران در خلیج فارس، به ویژه بندر چابهار، اولین بندر ایرانی در آبهای عمیق و به عقیده برخی از تحلیلگران رقیب مستقیم بندر گوادر پاکستان، کم اهمیت نیست. بنادر ایران دسترسی به آبهای بین المللی را فراهم کرده و عبور کالاهای هندی را به بازارهای آسیای میانه تضمین می کنند.
در نهایت، می‌توان تاکید کرد که روابط خوب ایران با دو کشور به‌شدت حاضر در منطقه یعنی چین و روسیه، به جمهوریهای آسیای مرکزی این امکان را داده که بدون تضاد منافع قابل توجه با یکی از این دو کشور، به توسعه روابط با ایران پرداخته و قادر به تنوع بخشی به مجموعه شرکای تجاری خود باشند.
تهران همراه با این بازیگران مهم منطقه ای با ایفای نقشی اساسی در مبارزه با تروریسم که بر کشورهای آسیای مرکزی تأثیر می گذارد، تلاش کرده تا به ایجاد ثبات در منطقه کمک کند.
نگاهی به روابط ایران و تاجیکستان
دیدار تاریخی ابراهیم رئیسی رئیس‌جمهور ایران و امامعلی رحمان رئیس‌جمهور تاجیکستان در تاریخ ۳۰ می ۲۰۲۲ صورت گرفت و به دنبال آن ۱۶ قرارداد همکاری امضا شد. این رویداد انگیزه جدیدی به روابط دو کشور داد که در سال های اخیر با بحران و سردی مواجه شده بود.
امامعلی رحمان در این دیدار گفت: تاجیکستان برای دسترسی به بنادر دریایی ایران و استفاده از بنادر چابهار و بندرعباس برای حمل و نقل کالا و محصولات ابراز علاقه کرده است در حالی که ایران و تاجیکستان همچنین در مورد ساخت تونل استقلال و نیروگاه برق آبی سنگ توده-۲ در خاک تاجیکستان گفتگو کردند.
در واقع، این علاقه مجدد بین طرفین به دنبال یک دوره بحران بین دوشنبه و تهران شکل گرفت در حالی که اختلاف بین دوشنبه و تهران به استراتژی تاجیکستان برای روابط نزدیکتر با عربستان سعودی در آن زمان کمک کرد. بر همین اساس، ریاض در سال ۲۰۱۷، ۲۰۰ میلیون دلار خود را به ساخت پارلمان و ساختمان های دولتی اختصاص تاجیکستان داد. با این حال، این امر باعث نشد که دوشنبه و تهران دو سال بعد همکاری خود را برقرار نکنند و بنابراین، در ژوئن ۲۰۱۹، روابط ایران و تاجیکستان گرم شد.
وزیر امور خارجه تاجیکستان در اول ژوئن ۲۰۱۹ با همتای ایرانی خود جواد ظریف و حسن روحانی رئیس جمهور پیشین ایران در تهران دیدار کرد. متعاقباً، ایران تصمیم گرفت به تأمین مالی چندین پروژه در تاجیکستان، به ویژه ساخت تونل استقلال ادامه دهد. نزدیکی اخیر بین طرفین نیز به دنبال انجام پروژه دیپلماسی فرهنگی و تجاری تهران است: در واقع، جمهوری اسلامی ایران و تاجیکستان زبان و فرهنگ فارسی مشترکی دارند، عناصری که دولت ایران اغلب برای حفظ موقعیت و نقش تأثیرگذار خود در منطقه از آنها استفاده کرده است.
بنابراین، ایران در تلاش است تا بلندپروازیهای خود را در منطقه که تاجیکستان در آن نقش کلیدی دارد، محقق کند. علاوه بر این، دوشنبه نمایانگر «پنجره ای» در آسیای مرکزی و همسایه افغانستان است، جایی که یک اقلیت تاجیک و یک جامعه شیعه مهم، یعنی هزاره ها در آن زندگی می کنند.
روابط ایران با کشورهای ترک نشین آسیای مرکزی
در مقایسه با تاجیکستان که جمهوری اسلامی ایران می تواند از هویت زبانی و فرهنگی مشترک بهره برداری کند، روابط دوجانبه با سایر جمهوری های آسیای مرکزی که عنصر ترک در آن غالب است، متفاوت است. بر همین اساس، تهران توانسته است با برخی از مناطقی که میراث فرهنگی و زبانی فارسی مانند سمرقند و بخارا در آنها وجود دارد، پیوندهای محکمی برقرار کند.
قزاقستان یکی از آن کشورها است که از طریق مشارکت مشترک کشورها در حل و فصل مناقشات بین المللی با ایران مرتبط است. علاوه بر این، قزاقستان بارها میزبان مذاکرات درباره برنامه هسته ای ایران بوده است.
مبادلات تجاری بین دو کشور از زمان افتتاح خط ریلی شرق خزر در سال ۲۰۱۴ به میزان قابل توجهی افزایش یافته است که به لطف آن کالاها سریعتر و ارزان تر تحویل داده می شوند. همچنین، در آینده ممکن است مسافران در این مسیر نیز تردد کنند.
در خصوص ازبکستان هم مشارکت دوجانبه در حال افزایش است. با رشد تجارت بین ازبکستان و ایران، به طور عمده در بخش کشاورزی، کریدورهای ترانزیتی بالقوه مورد بحث است. هر دو کشور در روند صلح افغانستان شرکت کرده اند در حالی که این موضوع برای ایران به منظور تقویت نقش خود در تضمین ثبات منطقه ضروری است.
قرقیزستان نیز تنها کشور منطقه است که در سال ۲۰۱۶ قرارداد همکاری ده ساله با ایران را با موفقیت امضا کرد و اولین کشوری بود که در سال ۲۰۰۷ اسکله هایی را در بندر چابهار در خلیج عمان خریداری نمود.
با توجه به اینکه دسترسی به دریا برای کشورهای محصور در خشکی آسیای مرکزی که به دنبال ورود به مسیرهای تجاری هستند ضروری است، هند به ترکمنستان کمک کرد تا دسترسی به بندر چابهار را تضمین کند و از طریق جمهوری آسیای مرکزی به بازارهای منطقه راه یابد.
چشم انداز روابط با منطقه
ایران باید به تعامل دوجانبه با کشورهای آسیای مرکزی ادامه دهد و سودمندترین مناطق را برای نزدیکی متوازن همه طرف‌ها شناسایی نماید. تهران، همچنین باید به چشم انداز اقتصادی خود از طریق همکاری در پروژه های ادغام اقتصادی و انرژی منطقه ای ارتقا بخشد.
در واقع، ایران خود را به عنوان یک قطب انرژی اولیه اوراسیا معرفی کرده که شبکه های برق را به بسیاری از نهادهای منطقه ای متصل می کند. علاوه بر این، جمهوری اسلامی ایران وارد کریدورهای اصلی اقتصادی منطقه ای مانند کریدور ترانزیتی شمال_جنوب و راه ابریشم جدید شده است که در این زمینه بنادر ایران نقش اساسی دارند.
تهران، به پررنگ شدن نقش استراتژیک بنادر خود کمک کرده و با بندرهای بین المللی مهمی مانند بندر عمان توافقنامه هایی امضا کرده است که نه تنها به دروازه ای تبدیل شده که به کالاهای هندی اجازه می دهد تا با اجتناب از پاکستان به بازارهای مقصد آسیای مرکزی برسند، بلکه مسیری جایگزین برای افغانستان به عنوان بازیگران علاقه مند به تجارت منطقه ای فراهم می کند.
در نهایت، ضروری است تأکید شود عضویت کامل در سازمان همکاری روسیه و چین شانگهای، مشارکت در اتحادیه اقتصادی اوراسیا و توافق تجاری ترجیحی به همراه چندین منطقه آزاد اقتصادی تأسیس شده در ایران، سرمایه گذاری در کشور را تسهیل می کند.
نظر شما