کریدور زنگزور رقیب شمال-جنوب می‌شود| گرهی دیگر بر معادلات پیچیده قفقاز

توحید ورستان؛ بازار: پس از جنگ دوم قره باغ و در راستای بیانیه امضا شده، امکان تجدید صلح و همکاری در منطقه با وجود اختلاف نظرهای عمیق در برخی موضوعات، هنوز محقق نشده است.

البته، علاوه بر امضای توافقنامه نهایی صلح، هنوز اقداماتی برای اطمینان از عادی سازی و همکاری در منطقه وجود دارد. این مراحل شامل اجرای شرایط بیانیه سه جانبه است؛ افتتاح خطوط حمل و نقل منطقه‌ای و تعیین مرزهای جمهوری آذربایجان و ارمنستان، عادی‌سازی روابط ترکیه و ارمنستان و ایجاد یک پلتفرم منطقه‌ای.

در طول جنگ اول قره باغ، راه‌های حمل و نقل در این منطقه بسته شد و تا ۳۰ سال آینده به همین شکل باقی ماند. در ۱۱ ژانویه ۲۰۲۱، یک کمیسیون سه جانبه در سطح معاونان نخست وزیر آذربایجان، ارمنستان و روسیه برای مذاکره در مورد بازگشایی خطوط حمل و نقل منطقه‌ای بین طرفین تشکیل شد. کمیسیون مذاکرات را از اول مارس سال گذشته آغاز کرد، اگرچه این کمیسیون قبل از برگزاری انتخابات عمومی در ارمنستان در ۲۰ ژوئن، جلسه را متوقف کرد، اما این روند با میانجیگری روسیه به صورت دوجانبه ادامه یافت.

روابط ترکیه و ارمنستان
برقراری روابط دیپلماتیک ترکیه و ارمنستان و باز شدن مرزها یکی از مهم‌ترین گام‌ها در راستای همکاری‌های منطقه‌ای است. مرزهای ترکیه و ارمنستان ۳۰ سال پیش به دلیل جنگ قره باغ بسته شد و حالا پس از جنگ اخیر این مانع از بین رفته است. در همین راستا گفتگوهای مثبت آغاز شد و پاشینیان از طریق نخست وزیر گرجستان پیامی ارسال کرد که می‌خواهد با رجب طیب اردوغان رئیس جمهور این کشور دیدار کند. در مقابل او نیز به نوبه خود اعلام کرد که اگر ارمنستان گام‌های مثبتی بردارد، ترکیه پاسخ آن را خواهد داد. در واقع اگر کریدور آذربایجان - نخجوان - ترکیه ایجاد شود، راه آهن ترکیه - ارمنستان نیز می‌تواند افتتاح شود.

بلافاصله پس از جنگ دوم قره باغ، یک پلتفرم شش جانبه شامل کشورهای قفقاز جنوبی و ترکیه، روسیه و ایران برای ایجاد یک مجمع برای همکاری کشورهای منطقه پیشنهاد شد اما بین کشورهای که از آن حمایت کردند یعنی آذربایجان، ترکیه و روسیه و کشورهای که محتاط بودند یعنی ایران، ارمنستان و گرجستان تقسیم شد. با توجه به رویکردهای متفاوت در این زمینه، این پلتفرم در قالب ۳+۳ – کشورهای قفقاز جنوبی به اضافه ترکیه، روسیه و ایران – یا ۳+۲، یعنی کشورهای قفقاز جنوبی به علاوه ایالات متحده و اتحادیه اروپا شکل گرفت. آذربایجان، ترکیه و روسیه در حال حاضر از پلتفرم ۳+۳ پشتیبانی می‌کنند.

به طور خلاصه، اگرچه در سال گذشته اقداماتی برای همکاری‌های منطقه‌ای انجام شده است، اما هنوز شرایط لازم برای صلح محقق نشده است. در حال حاضر، روند مذاکرات در مورد این موضوعات ادامه دارد، اما برخی از گروه‌های سیاسی داخلی در ارمنستان و بازیگران سوم غیرمنطقه‌ای، از جمله دو کشور دیگر گروه مینسک، ایالات متحده و فرانسه، از این روند ناراضی هستند. با این وجود به نظر می رسد که فعلا مشکل اصلی بحث کریدور زنگزور باشد.

اهمیت کریدور زنگزور
الهام علی‌اف، رئیس جمهور آذربایجان و رجب طیب اردوغان رئیس جمهور ترکیه در تاریخ ۲۶ اکتبر سال گذشته، بزرگراه ۱۲۳ کیلومتری هورادیز - جبرائیل - زنگیلان - آقبند را بنا نهادند. برنامه‌ریزی شده است که این جاده‌ تا مرز جمهوری آذربایجان و ارمنستان امتداد می‌یابد و قسمت شرقی اتصال جدید حمل و نقل بین کشوری موسوم به «کریدور زنگزور» را تشکیل می‌دهد که پس از حل مسائل سیاسی از ارمنستان عبور و جمهوری آذربایجان را به بخش خودمختار نخجوان متصل می‌کند. این کریدور یکی از قابل توجه‌ترین نتایج جنگ دوم قره باغ است که در سه بعد محلی، منطقه‌ای و بین قاره‌ای اهمیت دارد.

اهمیت کریدور در سطح محلی سهم آن در توسعه اقتصادی داخلی در کشورهایی است که از قلمروهای آن عبور خواهد کرد. باید در نظر داشت که کریدور جدید از توسعه نیافته‌ترین مناطق هر سه کشور عبور می‌کند. به این ترتیب، قرار است این کریدور به مناطق جنوب غربی آذربایجان که حدود ۳۰ سال در اشغال بود، متصل شود. همچنین منطقه سیونیک ارمنستان و مناطق شرقی ترکیه که به دلیل چندین دهه درگیری تضعیف شده است، حالا این امر به طور قابل توجهی به رشد اقتصادی محلی در هر سه منطقه کمک خواهد کرد.

اهمیت کریدور جدید در سطح منطقه‌ای این است که جایگزین‌هایی را در چندین جهت ارائه می‌دهد و اولین و مهمترین آن، پیدایش مسیر جدیدی بین ترکیه و آسیای میانه است. ترکیه علاقه‌مند به کاهش وابستگی خود به رقیب منطقه ای خود، یعنی ایران و ایجاد ارتباط با آسیای میانه از طریق خاک کشورهای دوست است. آنکارا مدت‌هاست که این هدف را از طریق گرجستان و آذربایجان در مسیر شمالی محقق می‌کند و قصد دارد از طریق مسیر ارمنستان-آذربایجان در جنوب نیز به سناریوی مشابهی دست یابد.

از سوی دیگر، کریدور جدید توجه روزافزون کشورهای جهان ترک به ترکیه را به خود جلب کرده است و در ماه‌های اخیر شاهد نتایج سیاسی آن در نمونه ترکمنستان هستیم. البته این روند نقش محرکی در افزایش ارتباطات دریایی در دریای خزر نیز خواهد داشت. همچنین، اجرای کریدور زنگزور مسیر جایگزینی را بین سرزمین اصلی آذربایجان و جمهوری خودمختار نخجوان ایجاد می‌کند که در ساختار سیاسی منطقه از اهمیت بالایی برخوردار است و از این رو تأثیر «ترانزیت نخجوان» از ایران را کاهش می‌دهد. علاوه بر این، کریدور زنگزور یک مسیر ترانزیتی جدید بین روسیه و ترکیه را با دور زدن گرجستان ارائه می‌کند که یکی دیگر از تغییرات مهم در عرصه منطقه است.

وقتی صحبت از اهمیت بین قاره‌ای کریدور زنگزور می‌شود، باید به این نکته اشاره کرد که مسیری جایگزین برای تبادلات اقتصادی رو به رشد بین چین و اروپا را ایجاد می‌کند. این مسیر حمل و نقل کالا را از چین به استان‌های شرقی ترکیه و سپس به اروپا از طریق دریای مدیترانه یا تنگه استانبول تسهیل می‌کند. در واقع، این نوآوری با استراتژی‌های متنوع سازی حمل و نقل ترکیه و چین همخوانی دارد. بنابراین، با توجه به همگرایی در کریدور حمل و نقل شرق به غرب در آینده نزدیک، کریدور زنگزور این پتانسیل را دارد که به عنوان یک مسیر تجاری مهم بین بازارهای اروپا و آسیا عمل کند.

همچنین ایران کریدور زنگزور را از یک سو مانعی بر سر راه کریدور شمال-جنوب و از سوی دیگر قطع ارتباط خود با متحدش ارمنستان در قفقاز جنوبی می‌داند. در همین راستا، اگرچه الهام علی‌اف چندین بار اعلام کرد که ایران نیز می‌تواند از این کریدور بهره‌مند شود، اما تهران آن را در نظر نگرفت

موضع ایران
دولت‌های جمهوری آذربایجان، روسیه، ترکیه همگی در مورد ساخت این جاده موضع مثبتی اتخاذ کردند. برای آذربایجان، این مسیر آن را به نخجوان و از طریق آن به ترکیه متصل می‌کند و ترکیه نیز با آذربایجان از طریق راه آهن و جاده متصل می‌شود.

برای روسیه، از مداخله خارج از سوی کشورهای غیرمنطقه‌ای، جلوگیری و وابستگی ارمنستان به روسیه را حفظ می‌کند. اما برای ارمنستان می‌تواند این به معنای پایان انزوای منطقه‌ای باشد بطوریکه نیکول پاشینیان، در سخنانی در اجلاس سران کشورهای مشترک المنافع (CIS) در ۱۵ اکتبر ۲۰۲۱ گفت که باز کردن خطوط حمل و نقل منطقه‌ای بهتر از ماندن در انزوا برای ۳۰ سال دیگر است.

در این میان، یکی دیگر از جنبه‌های اهمیت راه‌های مواصلاتی منطقه از دید موافقان کریدور، امکان افزایش همکاری‌ها و تجارت بین دولت‌های منطقه و نیز از بین بردن احتمال جنگ است. اگر تجارت و همکاری توسعه‌ یابد طرفداران جنگ در کشورهای منطقه تضعیف و در نتیجه جایگاه طرفداران همکاری تقویت خواهد شد.

با این حال همه بازیگران از ساخت کریدور زنگزور حمایت نمی‌کنند که در این میان، بیشترین ملاحظات را اتحادیه اروپا و ایران در این باره ابراز کردند. اتحادیه اروپا از ساخت کریدور شمال-جنوب که رقیب کریدور زنگزور است، حمایت می‌کند که از سال ۲۰۱۲ در دست ساخت بوده اما به دلیل عدم حمایت مالی ناتمام مانده است.

همچنین ایران کریدور زنگزور را از یک سو مانعی بر سر راه کریدور شمال-جنوب و از سوی دیگر قطع ارتباط خود با متحدش ارمنستان در قفقاز جنوبی می‌داند. در همین راستا، اگرچه الهام علی‌اف چندین بار اعلام کرد که ایران نیز می‌تواند از این کریدور بهره‌مند شود، اما تهران آن را در نظر نگرفت.

البته پیشتر، جمهوری آذربایجان و ایران تفاهم نامه‌ای برای ایجاد ارتباطات جدید ارتباطی در سراسر خاک ایران بین منطقه اقتصادی شرق زنگزور و جمهوری خودمختار نخجوان امضا کردند. این سند در ۱۱ مارس سال گذشته در باکو توسط شاهین مصطفی‌اف ،معاون نخست وزیر آذربایجان، و رستم قاسمی ،وزیر راه و شهرسازی ایران، در پانزدهمین نشست کمیسیون دولتی همکاری‌های اقتصادی، تجاری و بشردوستانه دو کشور امضا شد.

به باور آذربایجان، سیاست بلندمدت ارمنستان در مورد تحریم نخجوان در نتیجه تحقق این پروژه به پایان خواهد رسید. خودرو، راه آهن و ارتباط برق بین دو منطقه زنگزور شرقی و نخجوان آذربایجان در سراسر خاک ایران ساخته خواهد شد و این پروژه چشم انداز کلی حمل و نقل و ارتباطات در منطقه را تغییر می‌دهد.

براین اساس آذربایجان، ایران و ترکیه به هم متصل و زمینه برای کریدور جدید اوراسیا فراهم می‌کند که شامل جاده‌ها، راه آهن، خطوط برق و ارتباطات دیجیتال است. اما برخی از کارشناسان ایرانی باور دارند که این موضوع صرفاً جهت افزایش فشار بر ارمنستان است، چون برداشتن تحریم‌های ایروان منوط به کریدور زنگزور شده است که به نظر نمیرسد شرایط اقتصادی آن اجازه تداوم این شرایط را داشته باشد از همین رو باکو با کریدور نخجوان از خاک ایران، به دنبال وارد کردن فشار بر ایروان است.