توحید ورستان؛ بازار: در هفته‌های اخیر شاهد حضور مقامات کشورهای حاشیه خزر در تهران و رایزنی در مورد مسائل گوناگون با مقامات ایرانی بودیم. هفته گذشته روسای جمهور قزاقستان و ترکمنستان از تهران دیدار کردند و اواخر هفته نیز سرگئی لاوروف برای بررسی مسائل مختلف با ابراهیم رئیسی دیدار و گفت وگو کرد.
بخش بزرگی از این دیدارها مربوط به افزایش همکاری‌های اقتصادی و تعمیق روابط تجاری بود. بطوریکه بلافاصله پس از این دیدارها آغاز حرکت قطار قزاقستان-ترکمنستان-ایران-ترکیه برای اتصال آسیای میانه به اروپا مطرح شد.
نخستین قطار کریدور جدید ریلی KITI (قزاقستان-ترکمنستان-ایران-ترکیه) که اوایل هفته جاری وارد ایستگاه راه آهن تهران شد، حامل ۲۴ دستگاه واگن لبه کوتاه حامل ۴۸ کانتینر ۲۰ فوتی گوگرد به مقصد ترکیه و سپس اروپاست.
یکی از نکات مهم اجرایی شدن ترانزیت کالا در مسیر ریلی قزاقستان، ترکمنستان، ایران و ترکیه این است که بخشی از کالاها و بارهای کریدور- چین – روسیه – اروپا، به مسیری مناسب تر یعنی مسیر چین – قزاقستان – ترکمنستان – ایران – ترکیه و سپس اروپا هدایت می‌شود که این امر میتواند برای ایران یک دستاورد بزرگ و فرصتی طلایی برای در زمینه ترانزیت کالا باشد.
براساس داده‌های رسمی از گمرک ایران، تجارت غیرنفتی ایران با چهار کشور حاشیه دریای خزر در دو ماه نخست امسال، یک میلیون و ۲۰۰هزار و ۹۴۰تن کالا به ارزش ۸۹۷میلیون و ۵۰۵هزار و ۲۷۱دلار بود که با رشد ۱۰ درصدی در وزن و ۳۸درصدی در ارزش همراه بوده است.
از مجموع تجارت ۹۰۰میلیون دلاری با چهار کشور حاشیه خزر، سهم صادرات ۶۴۶ هزار و ۳۶۴تن کالا به ارزش ۲۶۳ میلیون و ۱۹هزار و ۴۴۰ دلار بوده است که با وجود کاهش ۱۴درصدی در وزن با افزایش ۱۷درصدی در ارزش کالای صادراتی نسبت به دو ماهه ۱۴۰۰ همراه بوده است. سهم واردات هم ۵۵۴ هزار و ۵۷۶تن کالا به ارزش ۶۳۴میلیون و ۴۸۵هزار و ۸۳۱دلار بود که ۶۲درصد در وزن و ۴۹درصددر ارزش افزایش داشته است.
در این میان کشور آذربایجان باخرید کالاهای ایرانی به ارزش ۱۱۴میلیون دلار اولین مقصد کالای صادراتی ایران در حاشیه کشورهای خزری بود، روسیه با ۶۸میلیون دلار در جایگاه دوم، ترکمنستان نیز با ارزش ۵۸ میلیون دلار در جایگاه سوم قرار گرفت. قزاقستان نیز با خرید ۲۰میلیون دلار کالای ایرانی در جایگاه چهارم صادرات ایران به کشورهای خزری قرار دارد. در واردات هم روسیه با فروش ۳۱۹میلیون دلار با رشد ۷۳درصد نسبت به مدت مشابه، اولین مبدا فروش کالا به ایران در بین همسایگان ایران در دریای خزر بود.
اهمیت ژئواکونومیک دریای خزر
دریای خزر در شرق اروپا و در مرز اروپا و آسیا قرار دارد. به عنوان بزرگترین آب داخلی روی زمین، برای اقتصاد مناطق اطراف حیاتی بوده است. این دریا با داشتن گیاهان و جانوران دریایی، نزدیک به ۰.۴ میلیون کیلومتر مربع وسعت دارد و عمق متوسط آن بیش از ۱ کیلومتر است. ۷۰۰۰ کیلومتر خط ساحلی را در بر می گیرد که ۵ کشور مختلف در هر دو قاره را پوشش می دهد.
در امتداد خط ساحلی وسیع دریای خزر به طول ۷۰۰۰ کیلومتر، ۵ کشور با آن همسایه هستند. در شمال کشور روسیه و قزاقستان قرار دارد و در جنوب ایران، جنوب شرقی ترکمنستان و جنوب غربی آذربایجان قرار دارد. طولانی ترین مرز با قزاقستان با بیش از ۱۴۰۰ کیلومتر و پس از آن ترکمنستان، آذربایجان، روسیه و در آخر ایران با ۷۲۸ کیلومتر است. کشورهای ازبکستان، ارمنستان، گرجستان و ترکیه در چند صد کیلومتری دریای خزر قرار دارند. پایتخت آذربایجان، باکو، در خط ساحلی قرار دارد و بخش عمده ای از اقتصاد خود را از ماهیگیری و صنایع دریایی می‌گیرد. پایتخت ایران، تهران تقریباً در ۱۰۰ کیلومتری جنوب ساحل قرار دارد.
کشورهای حاشیه دریای خزر تا حد زیادی به منابع معدنی از جمله نفت و گاز وابسته هستند. این به حدود ۱۰ درصد از تولید ناخالص داخلی آنها و حدود ۴۰ درصد از کل صادرات آنها کمک می‌کند. این کشورها به منظور تقویت روابط بین دولتی و بهبود تلاش‌های هماهنگ در زمینه‌های مختلف از جمله زیرساخت‌ها، نفت و گاز، گردشگری، تجارت و حمل و نقل، مجمع اقتصادی خزر را در سال ۲۰۱۹ برگزار کرده‌اند.
در این میان آذربایجان و قزاقستان توانستند سرمایه گذاری مستقیم خارجی (FDI) را در بخش انرژی خود جذب کنند. همچنین ایران عرضه نفت خام زیادی دارد و از نظر ذخایر در رتبه دوم جهان قرار دارد و تخمین زده می‌شود که این کشور ۱۳۷.۵ میلیارد بشکه نفت خام و ۹۸۸.۴ تریلیون فوت مکعب گاز طبیعی دارد. روسیه نیز از نظر تولید نفت و گاز طبیعی در رتبه دوم جهان قرار دارد.
میانگین تولید از دریای خزر ۱.۴ تا ۱.۵ میلیون بشکه در روز است. از این میزان، قزاقستان ۵۵ درصد و آذربایجان ۲۰ درصد از تولید را تولید می‌کنند. کاوش در بستر دریا و حفر چاه‌های نفت را می‌توان به اواخر قرن نوزدهم در خلیج «بی بی هیبت» آذربایجان جستجو کرد. میادین نفتی باکو ذخایر زیادی از نفت تولید کرده‌اند، و یک قرارداد معروف در سال ۱۹۹۴ منجر به راه اندازی خط لوله باکو - تفلیس - جیهان منجر شد که برای انتقال نفت آذربایجان به جیهان استفاده می‌شود.
تاثیر اجلاس خزر
علیرغم بحران هسته‌ای ادامه‌دار و افزایش تنش بین ایران و ایالات متحده و اروپا، همکاری‌های اقتصادی و سیاست انرژی مستمر تهران به طور موثر اتحادی متقابل ایجاد می‌کند که میتواند به طور قابل توجهی بر موازنه قوای موجود تأثیر بگذارد و در عین حال باعث تقویت منطقه‌ای کشور شود. از همین روی، تاکید روزافزون دولت رییسی بر همکاری‌های انرژی و اقتصادی در آمریکای لاتین، آسیا و در منطقه آسیای میانه و خزر به عنوان عناصر اصلی سیاست خارجی کشور محسوب می‌شود.
سیدابراهیم رئیسی در رأس هیئتی عالی رتبه از مقامات سیاسی و اقتصادی کشورمان برای شرکت در ششمین اجلاس سران کشورهای حاشیه خزر به ترکمنستان سفر می‌کند. ششمین اجلاس کشورهای حاشیه خزر بیست‌ونهم ژوئن (هشتم تیر) در عشق آباد پایتخت ترکمنستان، با حضور رؤسای جمهور پنج کشور حاشیه این دریا برگزار می‌شود. بررسی نحوه همکاری کشورها پیرامون موضوعات دریای خزر و آماده‌سازی مقدمات حضور رؤسای کشورها مهم‌ترین دستور کار شورای وزیران خارجه در عشق‌آباد است که پیش از برگزاری نشست اصلی جلساتی برگزار می‌کنند.
مناقشات جاری در مورد دسترسی و بهره برداری از دریای خزر پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی به وجود آمد که منجر به فروپاشی قرارداد دوجانبه قبلی شد که دریای خزر و منابع آن را به طور مساوی بین ایران و روسیه تقسیم می‌کرد. برای تطبیق با محیط سیاسی جدید، ایران اکنون پیشنهاد می‌کند که منابع موجود را به طور مساوی بین پنج کشور مستقل جدید تقسیم کند و بنابراین ۲۰ درصد از دریا را در اختیار دارد.
اجلاس دریای خزر در عشق آباد، میتواند علاوه بر دستیابی به اتحاد منطقه‌ای مستحکم تر و تأیید دیپلماسی منطقه‌ای ایران، فرصتی برای بهبود و تحکیم روابط دوجانبه در منطقه نیز فراهم کند
از سوی دیگر، روسیه، آذربایجان و قزاقستان پیشنهاد می‌کنند که توافقنامه جدید مرزبندی را بر اساس حاکمیت ساحلی، گزینه‌ای که ایران سهم کمتری از دریا را دارد، تنظیم کنند. سه کشور قبلاً به توافق رسیده‌اند و ۶۴ درصد دریا را بین خود تقسیم کرده‌اند، هرچند ایران مشروعیت این مرزبندی را به رسمیت نمی‌شناسد. با این حال، اجلاس دریای خزر از نظر سیاست منطقه‌ای قابل توجه است و بر نفوذ و نقش فزاینده ایران در این منطقه تاکید کرد.
اجلاس دریای خزر در عشق آباد، میتواند علاوه بر دستیابی به اتحاد منطقه‌ای مستحکم تر و تأیید دیپلماسی منطقه‌ای ایران، فرصتی برای بهبود و تحکیم روابط دوجانبه در منطقه نیز فراهم کند. برای مثال قرارداد سوآپ گازی با ترکمنستان و آذربایجان نمونه بارز دیپلماسی منطقه‌ای کنونی ایران بوده که هدف آن افزایش نفوذ از طریق همکاری‌های انرژی و اقتصادی است. علاوه بر این، ایران در حال افزایش روابط اقتصادی خود با تمامی کشورهای ساحلی دریای خزر به غیر از روسیه و ترکمنستان است. تهران از طریق افزایش همکاری در کریدورهای بین‌المللی، علاقه خود را برای بهبود روابط با جمهوری آذربایجان ابراز کرده است.
همچنین، اجلاس دریای خزر فرصتی برای ایران برای امضای قراردادهای همکاری دوجانبه و زیرساختی با قزاقستان بود و همچنین اعلام کرد که قصد دارد مبادلات تجاری دوجانبه را تا سقف ۱۰ میلیارد دلار افزایش دهد و همکاری‌های انرژی را با عملیات مشترک پالایشگاه و سوآپ نفت افزایش دهد.
اهمیت سیاست ایران در دریای خزر
سیاست اقتصادی و انرژی کنونی ایران در منطقه دریای خزر دارای پیامدهای گسترده‌ای از نظر سیاست داخلی، منطقه‌ای و جهانی است. در قراردادهای همکاری تحلیل شده تلاش شده تا میزان سرمایه گذاری و مداخله خارجی در میادین نفت و گاز ایران افزایش یابد. به ویژه اینکه اقتصاد ایران به شدت از کمبود سرمایه گذاری مزمن در بخش نفت و گاز خود رنج می‌برد و به شدت به سرمایه گذاری خارجی و همچنین فناوری و تخصص برای بهبود ظرفیت استخراج، تولید و صادرات خود نیاز دارد.
این وضعیت تنها با بحران ادامه‌دار هسته‌ای، مشوق‌های بالای سرمایه گذاری خارجی و شرکت‌های نفتی بین المللی در سرمایه گذاری در ایران بدتر می‌شود. از این نظر، شراکت اخیرا اعلام شده با روسیه، قزاقستان و ترکمنستان دارای اهمیت استراتژیک ویژه‌ای است، زیرا به یکی از جنبه‌های وابستگی ایران به سرمایه گذاری - حتی تا حدی - پرداخته است.
با این حال، پیامدهای افزایش روابط اقتصادی و انرژی با کشورهای همسایه فراتر از حوزه داخلی و اقتصادی است. دیپلماسی و مشارکت ایران در اجلاس دریای خزر نشان دهنده افزایش علاقه به منطقه و تمایل به ایفای نقش دیپلماتیک و سیاسی قابل توجه است. سیاست‌های انرژی و همکاری ایران نشان می‌دهد که این کشور از منابع و انگیزه‌های اقتصادی موجود برای تأیید وزن سیاسی خود در منطقه استفاده می‌کند و شاید به روسیه نشان دهد که در آینده باید موقعیت نفوذ خود در آسیای میانه و قفقاز جنوبی را با ایران به اشتراک بگذارد.
علاوه بر این، افزایش موقعیت منطقه‌ای ایران تأثیر قابل توجهی در خارج از منطقه نیز دارد. از یک سو، این امکان وجود دارد که ایران از نقش منطقه‌ای خود و روابط قوی‌تر با روسیه و قزاقستان برای ایفای نقش بیشتر در سازمان همکاری شانگهای (S.C.O.) استفاده کند.
از سوی دیگر، ایجاد یک سازمان نوین در دریای خزر و سیاست عدم تجاوز مشترک بین کشورهای ساحلی، موقعیت سیاسی ایران را در شرایط بحران هسته‌ای ادامه می‌دهد. در واقع، در حالی که اتحاد سیاسی به طور قابل توجهی انزوای سیاسی واقعی خود را کاهش می‌دهد، توافقات دوجانبه تجدید شده آسیب پذیری آن را در برابر تحریم‌ها کاهش می‌دهد. به احتمال زیاد ایران در روابط و مذاکرات خود با آمریکا و اتحادیه اروپا از این دو دستاورد بهره خواهد برد.
نظر شما