اهمیت اقتصادی تهران از سن پترزبورگ تا بریکس| ژئواکونومیک ایران کلید تحولات

توحید ورستان؛ بازار: سید ابراهیم رئیسی بعد از ظهر روز جمعه در نشست ویدئوکنفرانسی سران کشورهای گروه بریکس که به میزبانی چین برگزار شد، گفت: روندهای متعارض جهانی، یکجانبه‌گرایی، ترجیحات ملی‌گرایانه و چالش‌هایی مانند تحریم و اقداماتِ قهرآمیزِ اقتصادی، اهمیت ایجاد و تقویت نهادهای نوین را در کنار سازمان ملل متحد ضروری می‌کند تا ضمن احترام به حاکمیت و منافع ملی کشورها، گام مهمی برای تحقق «جامعه بشری با آینده مشترک» برداشته شود.

وی گفت: ما آمادگی داریم همه توانمندی‌ها و ظرفیت‌های خود را، از جمله ذخایر کم‌نظیر انرژی جهان، شبکه‌های حمل و نقل و ترانزیت کوتاه و ارزان، ثروتِ استثناییِ نیروی انسانیِ آموزش‌دیده و نیز دستاوردهای علمیِ چشمگیر، برای نیل به اهداف بریکس به اشتراک گذاریم. این موقعیت کم‌نظیر جغرافیای سیاسی و اقتصادی، می‌تواند ایران را به شریکی پایدار و قابل اتکاء جهت اتصال بریکس به گلوگاه‌های انرژی و بازارهای بزرگ جهانی مبدل نماید.

دگرگونی به سابریکس؟
چهاردهمین اجلاس سران بریکس که به طور مجازی در ۲۳ ژوئن با میزبانی چین برگزار شد، رویداد مهمی در تقویم جهانی تعاملات چندجانبه سال ۲۰۲۲ خواهد بود. برای هند و چین اهمیت ویژه‌ای دارد چون هم نخست وزیر هند نارندرا مودی و هم رئیس جمهور چین شی جین پینگ پس از مدت‌ها با یکدیگر گفتگو خواهند کرد. به باور کارشناسان گسترش BRICS برای پیشبرد یک الگوی غیرغربی جدید توسعه جهانی، که عادلانه و از نظر زیست محیطی پایدار بوده، ضروری است. بریکس یک مجمع چندجانبه بین قاره‌ای منحصر به فرد است که پنج کشور بزرگ را گرد هم می‌آورد - دو کشور از آسیا (چین و هند)، و یک کشور از اوراسیا (روسیه)، آفریقا (آفریقای جنوبی) و آمریکای لاتین (برزیل).

آنچه که آن را از دیگر مجامع چندجانبه متمایز می‌کند این است که نخست، به عنوان مقابله با کشورهای غربی تحت رهبری ایالات متحده که تاکنون بر اقتصاد، سیاست و توسعه جهانی تسلط داشته‌اند عمل می‌کند و دوم اینکه برای بیان نگرانی‌ها و آرزوهای کشورهای در حال توسعه بستر مناسبی را فراهم می‌کند چون این کشورها از نظر جمعیت، منابع، و به طور فزاینده‌ای از نظر مشارکت در توسعه جهانی وزن بیشتر دارند. از این رو، بریکس، همراه با دیگر سازمان‌ها، مانند سازمان همکاری شانگهای (SCO)، تلاشی نوآورانه برای تحول نظم جهانی در قرن بیست و یکم است.

در مورد آینده بریکس، چین سه مفهوم جدید را مطرح کرده است: «BRICS پلاس»، ابتکار توسعه جهانی و ابتکار امنیت جهانی. ایده بریکس پلاس که به دنبال مشارکت بیشتر کشورهای عضو در سازمان است، بسیار مرتبط و به موقع است. چندین کشور جدید بازارهای نوظهور مانند ترکیه، ایران، اندونزی، بنگلادش، نیجریه، مکزیک می‌توانند در این مجمع حضور داشته باشند. اهمیت روزافزون اقتصادی و سیاسی و پتانسیل آنها برای کمک به صلح منطقه‌ای و جهانی را نمی‌توان نادیده گرفت. گنجاندن آنها در مکانیسم BRICS پلاس باعث می‌شود این پلتفرم در سطح منطقه و جهان نمایان‌تر شود.

گسترش BRICS همچنین برای پیشبرد یک الگوی غیرغربی جدید توسعه جهانی، که منصفانه از نظر محیط زیست پایدار است و نیازهای اجتماعی-اقتصادی اکثریت جمعیت جهان به ویژه فقرا را برآورده می‌کند، ضروری است. امروزه، منابع مالی به شدت در ایالات متحده و برخی از کشورهای اروپای غربی متمرکز شده است، در حالی که مرکز ثقل نیروهایی مولد اقتصاد جهان (کشاورزی، تولید، خدمات، نیروی انسانی و حتی فناوری) در آسیا و آفریقا است. این امر، سیاست غرب در استفاده از قدرت مالی خود برای اعمال تحریم‌های غیرقانونی، شکستن زنجیره‌های عرضه جهانی و اعمال «آپارتاید بازار» علیه دشمنان سیاسی‌اش را بی‌تفاوت و در نهایت خنثی می‌کند.

باید توجه داشت که نظم جهانی از پایان جنگ جهانی دوم و جنگ سرد تغییر کرده است. به باور کارشناسان، جهان به طور غیرقابل برگشتی چند قطبی شده و دیگر هیچ ابرقدرتی وجود ندارد. بریکس و سایر کشورهای همفکر بازارهای نوظهور باید گفتگو و همکاری در مورد درگیری‌های ژئوپلیتیکی که نه تنها صلح را تهدید می‌کند بلکه بر اقتصاد جهانی و در نتیجه توسعه جهانی تأثیر منفی می‌گذارد را افزایش دهند. افزایش شدید قیمت نفت و مواد غذایی پس از جنگ اوکراین نمونه قانع کننده‌ای است.

مکمل مجمع بریکس
هفته گذشته قدرت‌های جدید جهان در سن پترزبورگ گرد هم آمدند تا نظم جهانی ایجاد شده توسط ایالات متحده را به چالش کشیده و طرحی نو دراندازند. وجود مجمع بین‌المللی اقتصاد در سن پترزبورگ در سال‌های اخیر برای درک پویایی‌های در حال توسعه، دگرگونی‌ها و تحولات یکپارچگی اوراسیا کاملاً ضروری تلقی می‌شد.

مجمع سن پترزبورگ در سال ۲۰۲۲ حتی از اهمیت بیشتری برخوردار بود چون به طور مستقیم با سه تحول همزمان ارتباط داشت؛ نخست، ورود «گروه ۸ جدید» شامل چهار کشور بریکس (برزیل، روسیه، هند، چین) به اضافه ایران، اندونزی، ترکیه و مکزیک که تولید ناخالص داخلی آنها به ازای برابری قدرت خرید (PPP) بالاتر است و به نوعی G۸ جدید خواهد بود. دوم، استراتژی چین برای توسعه روابط ژئواکونومیکی با همسایگان و شرکای خود و سوم، توسعه بریکس پلاس که شامل برخی از اعضای "G۸ جدید" است که در اجلاس چین مورد بحث قرار گرفت.

رئیس‌جمهور روسیه در این مجمع اظهار داشت که زیان اتحادیه اروپا از تحریم‌های ضد روسیه می‌تواند از ۴۰۰ میلیارد دلار در سال فراتر رود و قیمت‌های بالای انرژی در اروپا که از سه ماهه سوم سال گذشته شروع شد مبتنی بر باور کورکورانه به انرژی‌های تجدیدپذیر است.

وی همچنین تبلیغات غرب در مورد افزایش قیمت موادغذایی به دلیل سیاست‌های روسیه را رد کرد و گفت که بحران غذا و انرژی ناشی از سیاست‌های نادرست اقتصادی غرب است، یعنی غلات و کود روسیه به ضرر غرب تحریم می‌شوند. به طور خلاصه، غرب در هنگام اعمال تحریم‌ها، قدرت روسیه را اشتباه ارزیابی کرد و اکنون هزینه سنگینی برای آن می‌پردازد.

شی جین پینگ، رئیس جمهور چین، نیز در سخنرانی خود در این مجمع، از چندجانبه گرایی واقعی حمایت و تاکید کرد که اقتصادهای نوظهور باید در مدیریت اقتصاد جهانی حرفی برای گفتن داشته باشند و خواستار تقویت گفتگوی شمال-جنوب و جنوب-جنوب شد. در همین راستا سخنان توکایف، رئیس جمهور قزاقستان، همراستا با منافع استراتژیک روسیه و چین بود و گفت که ادغام اوراسیا باید همراه با ابتکار کمربند و جاده چین (BRI) پیش برود.

در مجموع چندین بحث هیجان‌انگیز در سن پترزبورگ در مورد موضوعات اصلی و فرعی مرتبط با همگرایی اقتصادی اوراسیا، مانند؛ معاملات در چارچوب سازمان همکاری شانگهای (SCO)، جنبه‌های مشارکت استراتژیک بین روسیه و چین، آینده برجام و چشم انداز بخش مالی روسیه مطرح شد. یکی از بحث‌های کلیدی بر تعامل فزاینده بین اتحادیه اقتصادی اوراسیا (EAEU) و آسه‌آن متمرکز بود، نمونه‌ای کلیدی از آنچه چینی‌ها آن را «همکاری جنوب و جنوب» می‌نامند. این اقدامات شامل گام‌هایی در جهت توسعه اقتصادی بیشتر اعضا، استفاده از پتانسیل کامل حمل‌ونقل و لجستیک، توسعه شرکت‌های فرااوراسیایی، و افزایش «برند» EAEU در سیستم جدید روابط اقتصادی جهانی است.

نقش ایران
مسیر کلیدی حمل و نقل بین المللی شمال-جنوب (INTSC) که شمال غرب روسیه را از طریق دریای خزر و ایران به خلیج فارس متصل می‌کند، اکنون در کانون توجهات است و زمان حمل و نقل کالا بین سن پترزبورگ و بنادر هند را به ۲۵ روز کاهش می‌دهد. این کریدور لجستیکی حمل و نقل چندوجهی برای دو عضو بریکس و یکی از اعضای آینده "G۸ جدید" از نظر ژئوپلیتیکی بسیار اهمیت دارد زیرا مسیر جایگزین مهمی را برای مسیر معمول بار از آسیا به اروپا از طریق کانال سوئز باز می‌کند.

کریدور INSTC یک پروژه کلاسیک همگرایی جنوب-جنوب است؛ به عبارت دیگر شبکه چندوجهی ۷۲۰۰ کیلومتری از خطوط کشتی، راه آهن و جاده که هند، افغانستان، آسیای مرکزی، ایران، آذربایجان و روسیه را به فنلاند در دریای بالتیک متصل می‌کند. یعنی کانتینرها بصورت زمینی از سن پترزبورگ به آستاراخان حمل می‌شود و سپس محموله از طریق دریای خزر به بندر انزلی و از طریق زمینی به بندرعباس ایران منتقل و در نهایت کالاها از ایران به هند ارسال خواهد شد.

همچنین طرح ابتکار کمربند و جاده (BRI) پکن به عنوان یک تهدید وجودی برای نظم بین المللی مبتنی بر قوانین غرب تلقی می‌شود. این پروژه در امتداد شش کریدور زمینی در سراسر اوراسیا و جاده ابریشم دریایی از دریای چین جنوبی و اقیانوس هند به اروپا در حال توسعه است. یکی از اهداف اصلی جنگ نیابتی ناتو در اوکراین، ایجاد مشکل برای روسیه در کریدورهای BRI است. به باور کارشناسان ایالات متحده هر کاری که لازم باشد انجام خواهد داد تا نه تنها BRI بلکه گره‌های INSTC را مختل کند. بطوریکه افغانستان ایالات متحده از تبدیل شدن به مرکز BRI یا INSTC جلوگیری شد.

البته هفته گذشته قطار باری بین المللی Trans-Caspian روز سه شنبه(۳۱ خرداد)از منطقه نینگشیا چین رهسپار ایران شد و از طریق خاک قزاقستان و سپس عبور این محموله تجاری از دریای خزر، بعد از طی کردن مسافتی حدود ۸۵۰۰ کیلومتر، تا حدود ۲۰ روز دیگر وارد بندر انزلی می شود .یکی از مزایای حمل کالا از طریق این مسیر که شامل خط آهن، دریا و جاده می شود، ارزان تر بودن هزینه حمل و کوتاه تر بودن زمان آن نسبت به مسیر دریایی است که زمان را به نصف (۲۰ روز کمتر از حمل دریایی)کاهش می دهد. همچنین از طریق حمل کالا از این مسیر ریلی –دریایی – جاده ای، رقمی حدود ۹۰۰ دلار به ازای هر کانتینر، در هزینه حمل ونقل صرفه جویی می شود.چین بعنوان عضو اصلی بریکس و اروپا به دلیل مبادلات و همکاری های تجاری روز افزون، نیازمند افزایش مسیرهای امن برای تبادل کالا هستند و ایران یکی از حلقه های طلایی اتصال چین به عنوان بزرگترین صادر کننده کالا در جهان به کشورهای اروپایی و بالعکس خواهد بود.

در مجموع می‌توان اینگونه برداشت که مجمع بریکس در کنار مجمع سن پترزبورگ نقش مهمی در تحولات نظم اقتصاد جهان دارد و در این میان ایران به عنوان شریک روسیه و چین به عنوان رهبران این دو مجمع، نقش مهمی در توسعه آنها دارد که مهمترین آن استفاده موقعیت ژئواکونومیک است که می‌‍تواند در اتصال مناطق مختلف و توسعه تجارت ریلی، زمینی و دریایی بستر مناسبی را برای این کشورها فراهم کند